O`zbekiston respublikasi oliy va or`ta maxsus ta`lim vazirligi

 
 
II MAVZU: XULQ-ATVORNING PSIXOFIZOLOGIK ASOSI. 
ONG TARAQQIYATI VA 
ONGSIZLIK. 
 Reja: 
1.Psixikaning filogenetik taraqqiyoti 
2.
Odam psixikasining paydo bo’lishi va uning taraqqiyoti 
3. Odam psixikasining ontogenez taraqqiyoti 
4. Nerv tizimi va endokrin tizimining inson organizmi va xulq atvoridagi ahamiyati.
5. Xulq-atvor va irsiyatning psixologik xususiyatlari 
1
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y 37p 

---

25 
 
2.1 . Nerv tizimi va endokrin 
tizimining inson organizmi va xulq 
atvoridagi
 
ahamiyati.
 

6. Instinkt tushunchasining mazmuni.
7. Odam va hayvon psixikalari o‘rtasidagi tafovut 
Ruh – falsafa va din borasidagi chuqur tushuncha. Ko’plab falsofa va diniy yo’nalishlarda, inson 
ruhi-o’lmas, mavhum deb hisoblangan, uning asosiy xususiyatlari his- tuyg’u, tafakkur ong, kechinma va 
irodadan iboratdir.
Eksperimental psixologiya- bu barcha turdagi ilmiy-psixologik izlanishlarning umumlashuvidir . 
Fiziologiya (grekchadan – tabiat haqida fan) – jonli borliq haqidagi fan bo’lib, hayotning me’yoriy 
va g’ayritabiiy o’zgarish jarayonlarini o’rganadi. 
Refleks – (lotin tilidan olingan bo’lib , orqaga qaytadigan, aks ma’nolarini bildiradi) – bu 
organizmlarning atrof-muhitga bo’lgan ixtiyorsiz javob deb ataladi, u keying faktlardan iborat: 
Hozirgi zamon fanida jadal rivojlanib, katta 
qiziqish uyg‘otayotgan va inson sir-sinoatlariga 
chuqurroq kirib borishga muvaffaq bo‘lgan soha asab 
tizimini tadqiq etish hisoblanadi. 
Organizmning yaxlit tuzilma sifatida faoliyat 
ko‘rsatishini nerv hosilalarining to‘plamlari ta’minlab 
beradi. 
Asab tizimi markaziy, periferik va vegetativ bo‘limlardan iborat. Markaziy asab tizimi (MAT) bosh 
va orqa miyani o‘z ichiga oladi. Miya organizmda boshqaruvchi vazifasini o‘taydi va psixomotor 
faoliyatni ta’minlab beradi. Bundan tashqari, miya fikrlarimizni mahorat bilan boshqarib, inson 
organizmining beshta asosiy tuyg‘ulari – ko‘rish, eshitish, ta’m bilish, hid bilish va sezishni nazorat 
qiladi.[1] 
Periferik asab tizimi – nervlar va nerv tugunlaridan iborat. Periferik nervlar majmuasi yurak, o‘pka, 
ovqat hazm qilish tizimi va boshqa ichki organlar, tomirlar va to‘qimalarni ta’minlaydi, bularning 
barchasi vegetativ asab tizimini tashkil etadi. Uning faoliyati inson iroda kuchiga bog‘liq bo‘lmaydi. (3.1 
rasm) 
Asab tizimi organizmning ixtiyoriy va ixtiyorsiz bajariladigan vazifalarini boshqaradi. Ixtiyorsiz 
bajariladigan vazifalarga misol qilib ovqat hazm qilish vazifasini keltirishimiz mumkin. Asab tizimini 
tashkil etuvchi milliardlab asab hujayralari organizmning o‘zidan, shuningdek, tashqi muhitdan axborot 
qabul qiladilar. 
Bosh miya xaritasini tuzib, nervlar vazifalarini aniqlashga ilk marotaba Tomas Uillis (1621-1675) 
qo‘l urgan edi. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) miyaning frenologiya xaritasini yaratib, unda «ruh 
layoqatlari» deb nomlagan psixikaning xossalarini joylashtirdi.[2] 
Bosh va orqa miya – ikki hayotiy muhim organlar – miya qutisi va umurtqa pog‘onasi suyaklari 
bilan o‘ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib katta miya (ikki yarim 
sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi. Miya yarim sharlari – bu organning axborotni qabul qilib, 
tananing boshqa qismlariga o‘tkazuvchi asosiy qismidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga 
ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Orqa miya yurak 
faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi. 
Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining faoliyatini 
boshqaradi. Inson fikrlari, xotiralari, hissiyotlari yoki sezgilari, shuningdek, uning har bir anglangan 
harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, 
vegetativ, anglamaydigan vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa gomeostaz (muvozanat, 
doimiylik)ni tashkil etuvchilarni boshqaradi. [2] 
Asab tizimi somatik va vegetativ bo‘limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet mushaklari qisqarishi 
yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan holda organizm bilan tashqi muhit o‘rtasidagi 
aloqani amalga oshiradi. Ikkinchisi, moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.