O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

SHART - SHAROIT DOIRALARI

Biz yuqorida sehrli “agarda” aktyorni berilgan shart –sharoitga tashlaydi va shu sharoitda ilk psixofizik hatti - harakatlarni amalga oshirishiga turtki beradi, degan fikrni aytgan edik.

“Har kuni hayotimizdagi shart - sharoitlar betinim ravishda o‘zgarib turadi. Biz esa mana shu behisob shart - sharoitlarni uchta doiraga bo‘lamiz. Bu bo‘linmalarni albatta shartli ravishda qabul qilmoq kerak. Chunki hayotdagi shart - sharoitlar bunday doiralarga bo‘linmaydi.

Bunday bo‘linmalar esa bizga o‘zgaruvchan shart - sharoitlarni ilg‘ab olishga, ularni anglashga va oxir - oqibat sahnadagi hayotni to‘g‘ri tashkil qilishga yordam beradi. Xo‘sh, bular qanday doiralar?

1. 
   Kichik doiradagi shart - sharoitlar.
   
2. 
   O‘rta doiradagi shart - sharoitlar.
   
3. 
   Katta doiradagi shart - sharoitlar.
   

Katta doiradagi shart - sharoitlar butun hayotimizni, davrimizni o‘z ichiga qamrab oladi. O‘rta doiradagi shart - sharoitlar esa faqat pesa jarayonida kechilayotgan hayotni o‘z ichiga oladi. Kichik doiradagi shart - sharoitlar bo‘lsa hozir, aynan shu tobda, shu soniyada bizga impuls bo‘lib, hatti -harakatimizni yurgizib yuboradigan asosiy sababchi vazifasini o‘taydi.”³⁰

Aktyorning sahnadagi hatti-harakati, asosan, kichik doiradagi shart- sharoitda kechadi. Kichik doirada shart - sharoitlar ma’lum voqelikda kechadi. Demak, hatti - harakatni boshlashdan avval, birinchi navbatda, kichik doiradagi shart - sharoitlarni aniqlash kerak ekan. Ammo buning uchun o‘rta doiradagi shart - sharoitlarni bilib olish kerak. Chunki

²⁹ Jean Benedetti , Konstantin Sianislavsky. An actor's work: a student's diary. Routledge, 2008.164-184 betlar.

³⁰Zufarov U. Sahna talqini va tahlil. O‘zb.dav.kons. 2005 y. 32-34 betlar

kichik doiradagi shart - sharoitlar mantig‘i, o‘rta doiradagi shart - sharoitlarga, o‘rta doiradagi shart - sharoitlar mantig‘i esa katta doiradagi shart–sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi.

Katta doiradagi shart – sharoitlardan o‘rta doiradagi shart - sharoitlar, o‘rta doiradagi shart - sharoitlardan esa kichik doiradagi shart - sharoitlar saralab olinadi. Ammo shu bilan birga voqelik xususiyatiga qarab, ular hatti-harakatda o‘rinlarini almashtirishi ham mumkin. Kichik doira katta doiradagi, o‘rta doira kichik doiradagi shart - sharoit bo‘lishi ham mumkin.

Bu o‘zgarishlar nimaga bog‘liq? Dramaturgiya qonuniyatidan kelib chiqadigan bo‘lsak bular voqealar tizimiga va pesada qo‘yilgan o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lib chiqadi. “Yana ham aniqroq qilib tushuntiradigan bo‘lsak, faraz qilingki, siz poezdning kupesida ketayapsiz. Vagon oynasi ortida sizning ko‘zingizga uzoq - uzoqdagi oppoq qorlarga burkangan tog‘ cho‘qqilari ko‘rinadi. Biz bu tog‘ cho‘qqilarini katta doiradagi shart - sharoitlar deb aytamiz. Chunki bizning poezd manziliga yetib borguncha shu tog‘ cho‘qqilari ko‘rinib turadi. Shu bilan bir vaqtda ko‘z o‘ngimizda tog‘ cho‘qqisidan yaqinroq bo‘lgan yerlar o‘tib boradi. Bu paxta dalalari, bog‘lar, yaylovlar, cho‘llar, butazorlar, yana paxta dalasi, daryo ko‘prigi va hokazo. Bu joylarning o‘zgarishini biz o‘rta doiradagi shart - sharoitlar deb atashimiz mumkin. Ammo agarda siz yanayam yaqinroq yerlarni ko‘rmoqchi bo‘lsangiz, unda ko‘zingizdan telegraf simyog‘ochlari yo poezd yo‘liga yondoshgan avtomobil yo‘llari, temiryo‘l shpallari, bekat nazoratchisining mo‘jazgina uychasi ham lip-lip etib o‘tib ketadi. Yo‘l yoqasidagi uylar, daraxtlar, odamlar va hakozalar...

Mana shu tez o‘zgarib turgan, bizga eng yaqin joylashgan o‘zgaruvchan manzaralarni kichik doiradagi shart - sharoitlar deb ataymiz.

Shundoqqina oynamiz ortidagi manzaralar o‘rta doiradagi bog‘laru- cho‘llarga uzviy bog‘langan. Ular qanday bo‘lsa oyna ortidagi manzara shunga qarab o‘zgarib boradi. Ba’zan dasht ichini ham kesib o‘tdik deylik. Unda o‘rta doiradagi shart - sharoitlar kichik doiraga kirib kelgan bo‘ladi.

Bular hammasi tushunish va tushuntirish uchun keltirilgan misollar, albatta. Ammo shu poezddan tushib, shu yo‘lni yayov kesib o‘tsangiz, kichik doiradagi shart - sharoitlarga to‘qnashasiz va ular bilan muloqotga kirishib hatti - harakat qilasiz.”³¹

Talabalardan birinchi kursning birinchi yarim yilligida faqat kichik doiradagi shart - sharoitda harakat qilish talab etiladi. Bu jarayonda hamma narsa talabaning o‘zida - o‘zi bilan bilan sodir bo‘ladi. Ichki kechinma, psixofizik hatti - harakat, o‘zgarishlar, kichik bir to‘siq va uni yengib o‘tish, yana o‘sha maqsad yo‘lida hatti - harakatni davom ettirish, qilinayotgan ishga samimiy munosabat – hamma - hammasi talabaning o‘zi bilan sodir bo‘ladi. “Agarda men shu ishni qilsam”, “agarda men bilan shunday holat sodir bo‘lsa”, “agarda men shu ishni o‘zim uchun qilsam”, “agarda men shu ishni eng yaqin kishim uchun qilsam ” va h.k.z.

Masalan, talaba tasavvurdagi buyum bilan mashq bajarayapti. Ya’ni, qizlardan biri qadimiy hunarlardan biri - kashta to‘qish bilan band. Avvalo, bu mashqni bajarish jarayonida talabadan mantiqiy ketma - ketlikni, izchillikni saqlash talab etiladi. Talaba barcha harakatlarning ketma - ketligini o‘zi uchun tuzib oladi. Shundan so‘ng “agarda men kashta to‘qisam” sharti bilan hatti – harakatni boshlaydi. Ma’lum bir nuqtada kichik bir to‘siq paydo bo‘ldi. Aytaylik, ninaga ip o‘tkazishda ozgina qiyinchilik tug‘ildi. Nina va ipni yorug‘likka tutib, bir amallab ipni ninaning tuynugidan o‘tkazib oldi. Aynan shu joyda bizga talabaning ko‘zini kuzatish qiziqroq. Chunki talabadagi qilayotgan ishga, to‘siq bilan kurashish va uni yengib o‘tish jarayoniga munosabati uning ko‘zida aks etadi.

Tasavvurdagi buyum bilan ishlash mashqi talabani sahnada mantiq va izchillikni saqlagan holda hatti – harakat qilishga va diqqatni bir ob’ektdan boshqa ob’ektga ko‘chirish, kerak bo‘lsa yana ortga qaytish jarayonini o‘zlashtirishiga yordam beradi. Eng asosiysi, bu mashq talabani sahnada o‘zini yolg‘iz his qilish va sahnaviy erkinlik xislatlarini egallashiga yordam beradi. Diqqatni bir ob’ektga yo‘naltirib, mantiqiy va




³¹ Zufarov U. Saxna talqini va tahlil. O‘zb.dav.kons. 2005 y.32-34 betlar

izchil hatti - harakatni amalga oshirish – sahnaviy erkinlikka erishishning bosh omillaridan biridir. Sahnada o‘zini erkin his qila olgan talaba hayotiy haqiqatni sahnaviy haqiqatga aylantirish yo‘lida ilk katta qadamni qo‘ygan bo‘ladi.

Bu jarayon sahnada bajarilayotgan ishga beriluvchanlik, sho‘ng‘ib ketish xislatlari bilan qiziqarli. Tasavvurdagi buyumlar bilan ishlash mashqiga topshiriqlar berilganda talaba bu jarayonga qanday yondashishi lozimligini bilib olishi zarur. Ya’ni, unga kundalik hayotimizda o‘zimiz bajaradigan jismoniy mehnat faoliyatidan namuna: biror buyumni bo‘yash, dazmol bosish, soat yoki boshqa biror texnik buyumni tuzatish, xamir qorishtirish, go‘sht qiymasini aralashtirish kabi ishlarni buyumsiz bajarish vazifasi yuklatiladi. Tabiiyki, bu topshiriqlarni har bir talaba o‘zi bilganicha va tushunganicha tayyorlab keladi. Kimdir uzviy, bir - biriga bog‘langan jismoniy harakatlar tizimida mashq ko‘rsatadi. Lekin qaerdadir mantiqiy ketma - ketlik uzilgan holatlar albatta bo‘ladi. Kimdir mutlaqo pala - partish tarzda, noto‘g‘ri ketma - ketlikda tuzilgan yoki qurilgan jismoniy harakatlar to‘plamin i namoyish etadi. Talaba qilayotgan ishining nechog‘lik to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tushunib olishi uchun ularning biridan o‘zi ko‘rsatgan mashqni takrorlash so‘raladi va yo‘l - yo‘lakay savol - javob tarzidagi aralashuv yordamida uning xato va kamchiliklari tuzatib turiladi. Natijada talaba sahnada mantiq va izchillikni saqlagan holda biror vazifani bajarish qanday bo‘lishini tushunib boradi.