O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Ijodiy jarayonga kirishning eng oddiy usuli

Ijodkor shaxs tarbiyasi bir qaraganda oddiydek tuyuladi. Aslida bu juda murakkab va sermashaqqat jarayon. Bund a har kuni yangidan ijod qilinadi. Hatto, ba’zan, o‘tilgan mavzug a qayta - qayta murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.

Bo‘lajak aktyorning madaniyati va ma’naviyatini shakllantirishda eng avvalo uning “yaxshi tomoshabin” bo‘la olish xislatlarini shakllantirishga alohida e’tibor berish lozim. “Talaba - tomoshabin” oddiy tomoshabindan keskin farq qilishi kerak. Bahodir Yo‘ldoshev aytganidek, tomoshabinlik - bu unvon, bu mas’uliyat. U mushohadali, o‘ziga ijodiy ozuqa ola bilguvchi, fikrlash doirasi keng ijodkor tomashabinga aylanishi lozim.

Bu jarayonning ilk bosqichi - talabaning teatr tomoshasiga borish uchun alohida tayyorgarligidan boshlanishi kerak. Aytaylik, Milliy teatr sahnasida V. Shekspirning “Gamlet” asari sahnalashtirilgan. Bugungi tomosha- ana shu “Gamlet” spektakli. Talaba o‘zini fikran ana shu tomoshaga tayyorlashi kerak. Birinchidan, V. Shekspir ijodiga, uning asarlari sahnalashtirilishi tarixiga, xususan, “Gamlet” va uning ijrochilari ijodiga oid ma’lumotlarni o‘rganib chiqishi lozim. O‘sha davr tarixini

internet va kitobiy ma’lumotlardan foydalangan xolda ko‘zdan kechirishi, asardagi g‘oya, mavzu va muammolarning ildizi nimada ekanligini mushohada qilib ko‘rishi lozim.

Talabaning o‘zini kechki tomoshaga ruhan tayyorlashi - yuqoridagi fikriy tayyorgarlik jarayoni bilan baqamti olib boriladi. Talaba o‘zining kiyinishi qay ko‘rinishda bo‘lishini tasavvur qila olishi, nimalarga e’tibor berishi lozimligini bilishi, agar lozim bo‘lsa, do‘stlari bilan maslahatlashishi kerak. Kiyinish madaniyati talabani o‘ziga e’tiborli bo‘lishiga undaydi. Suhbatlashish, muomala, yurish-turish odobini tartibga soladi. Tashqi ko‘rinishdagi jiddiylik talabaning ichki kayfiyatiga ham ta’sir etadi.

Teatr – katarsis - ruhiy poklanish maskani. Shunday ekan, talaba ana shu ruhiy poklanish jarayoniga astoydil tayyorgarlik ko‘rishi lozim. Talaba aqlan kechki tomoshani tahliliy tasavvur qilib ko‘rishi, ijrochilardan o‘ta jonbozlikni va hayoti y ijroni kutishi kerak. Shu tariqa uning hissiy qabul qila olish qobiliyati uyg‘ona boshlaydi. Aktyor tushunib hatti-harakat qilish orqali emotsional uyg‘onuvchanlikni ishga solib, tomoshabinning hislarini qo‘zg‘aydi va tomoshabin o‘z ehtiroslari ta’sirida tomoshadan zavq oladi. Chunki faqat aqliy qabul tomoshaning tomoshaviyligini yo‘qotadi. Agar yuqoridagi jarayon o‘talsa aqliy qabul emas, hissiy qabul jarayoni amalga oshadi. Talaba – tomoshabin aktyor bilan bab – barovar kechinib tomosha qiladi. Undan keyingina aqliy mushohada ishga tushadi va tomoshadan xulosa chiqariladi.

Agar yuqoridagi jarayon uzluksiz va kamchiliksiz ado etilsa, hech qanday odobsizlik, gaplashib o‘tirish kabi holatlarga o‘rin qolmaydi.

Endigi vazifa - tomoshaning tahlili, g‘oyaviy yo‘nalishi, ko‘tarilgan muammo va uni hal qilish yo‘llarini mulohaza qilib ko‘rishdir. Buning uchun kurs murabbiylari bilan biror - bir kunni belgilash (darslardan keyin) va barcha talabalar ishtirokida ko‘rilgan asarni mufassal tahlil qilish lozim. Bunda spektaklning g‘oyasi, asarning maqsadi, aktyorlar ijro etgan rollarni maqsadlari haqida, shuningdek ijro uslubi, dekoratsiyalar, kostyumlar, chiroq va ranglarning uyg‘unligi haqida gapirilishi lozim. Bunda har bir talabaning taxliliy suhbatda faol ishtirok etishiga erishish lozim bo‘ladi. Savol - javob tarzida o‘tkazilgan tahlil talabada o‘z ishiga

qiziqishni kuchaytiradi, fikrlarni to‘liq va erkin ifoda qila olish qobiliyatini rivojlantiradi.

Bunday ishlash jarayoni talabaning fikrini charxlaydi, uni ijodiy faollikka undaydi, eng asosiysi o‘z kuchiga va bilimiga ishonchni mustaxkamlaydi. Ana shu ishonch talabaning fikriga, maqsad - muddaosiga ta’sir qiladi. Oltin davr deb ataluvchi talabalik, ilm o‘rganish, kamol topish davrining har bir lahzasini qadriga yetishga undaydi, uni yelday sovurmaslikka, ezgu ishlarga harjlashig a turtki beradi. Berilgan imkoniyatning har bir oni odamning ma’naviy taraqqiy etishi uchun hizmat qilishi lozimligini tushunishiga yordam beradi. Darhaqiqat, umrning mohiyatini har bir odamning o‘zi kashf etadi. Alisher Navoiy a ytganidek:

Ellikda qilmadi taraqqiy kishi, Oltmishu borcha tanazzul ishi.

Ya’ni, ellikka kirganda kishi taraqqiy topmasa, oltmishga yetganda uning ishi tanazzuldan iborat bo‘ladi.

Demak, madaniyatli va ma’naviyatli, yetuk ijodkor shaxs - bugungi kun aktyorini tarbiyalashda o‘quv jarayonining xar bir kuni g‘animat. Va bu ishda pedagog zimmasiga juda katta kasbiy mahorat, salohiyat va mas’ulyat yuklanadi. Bu borada sabr - toqatli bo‘lish ijod qilish va ijodkor tarbiyalashda alohida o‘ringa ega.

Aslida ijod - ko‘ngil xohishi, irodaning g‘alabasi, lahzaviy jarayon. U har kuni yangilanib turadi. Faqat unga kerakli ozuqani berib turilsa kifoya. Ana shunda haqiqiy ijod namunasi xuddi chaqmoq kabi yarq etib lahzalarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun uning qanday paydo bo‘lganini va bo‘y ko‘rsatganini muhrlab qolish juda qiyin. Ko‘p hollarda biz pedagoglar bunday lahzalarda ko‘ngilda qandaydir xushnudlik sezamiz, xolos. Xuddi, ilk qadamini qo‘ygan bolaning harakatidan zavqlangan ota-ona kabi.

Aslida, faqat xushnudlik bilan chegaralanib qolmasligimiz, bo‘lajak ijodkorga dalda bo‘lishimiz, uni yangi marralarga ruhlantira olishimiz va shu yo‘l bilan aktyorlik, badiiy so‘z ijrosi, boshlovchilik, suxanpardozlik sirlarini egallash ustida mustaqil ishlay olish ko‘nikmasini shakllantirishimiz lozim. Shundagina ilg‘or fikrlaydigan, ruhiy ter

to‘kadigan, zamon va makondagi har bir o‘zgarishni his qila oladigan ijodkor shaxsni tarbiyalay olamiz. Ijodkor shaxs, avvalo, tafakkur elchisi. Tafakkuri sayoz bo‘lgan kishidan tom ma’nodagi ijodkor chiqmaydi.

Ijodiy tafakkur insonning so‘z boyligiga, bilimi va dunyoqarashiga, intellektual salohiyatiga ko‘ra shakllanadi. Tafakkur umumlashma bilim, intellektual iqtidor, salohiyatni rivojlantiruvchi omil ekanligini unutmasligimiz lozim. Aktyorlikning sir-sinoatlarini egallashda tafakkurning o‘rni beqiyos. Chunki tafakkur tasavvurning asosi. Tasavvur bo‘lmasa ijodiy erkinlik ham bo‘lmaydi. Ijodiy erkinlik bo‘lmagan joyda kechinma san’at ham tug‘ilmaydi. Kechinma san’ati yo‘q joyda hayotiy va badiiy haqiqatga ham erishilmaydi.

Inson bolasi dastlab oddiy xoxish tufayli harakat qila boshlaydi. Masalan, yonib turgan shamni ushlab ko‘rish istagi uni qo‘llari bilan shamni ushlab ko‘rishga undaydi. Bu jarayonda bola o‘ziga hech qanday shikast yetmasligiga ishonadi va dadil harakat qiladi. Qachonki, qo‘li shamga tegib kuygandanso‘ng, unda shamga nisbatan munosabat paydo bo‘ladi va yangi tushuncha shakllanadi. Ya’ni, tashqi fizik harakat ichki psixik harakatning shakllanishiga turtki beradi. Shu tariqa bola endi shamni yoki unga o‘xshash narsani ko‘rganda psixofizik hatti-harakatni amalga oshiradi- o‘z tanasiga og‘riq yetkazmaslikka harakat qiladi va ma’lum bir maqsad yo‘lida urinishlarni amalga oshiradi. Bu hayotiy haqiqat ekanligini hech kim inkor eta olmaydi. Aktyorlarda ham shunday bo‘lishi kerak - bolalarga xos ishonuvchanlik va natijani baholash. Hayotiy haqiqatning sahnaviy haqiqatga aylanish mezoni shu bo‘lsa kerak.