O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta-maxsus ta’lim vazirligi

Zarar yetkazuvchi aybi delikt javobgarligining sharti sifatida. Ayb uchun javobgarlik tamoyili umumiy ahamiyatga ega bo‘­lib, u «bosh delikt» tushunchasining majburiy unsuri hisoblanadi. Ba’zan qonun mazkur tamoyildan istisno holatlarni ham belgilaydi, biroq bu mazkur tamoyilni rad etish uchun asos bo‘la olmaydi. Ta’kidlash lozimki, fuqarolik huquqida uzoq muddat mobaynida aybni shaxsning o‘z hatti-harakatlariga nisbatan ruhiy munosabati sifatida talqin etish konsepsiyasi amal qilib kelgan. Aybni bunday tushunish delikt javobgarligi uchun ham xos bo‘lgan. Ayb tushunchasining zamonaviy talqiniga ko‘ra, aybni huquqbuzarning o‘z hatti-harakati va uning natijasiga nisbatan «ruhiy munosabati» sifatida talqin etish amaliy jihatdan foydasizdir. Aybdorlik yoki aybsizlik masalasini shaxsning o‘z ishlari va majburiyatlariga nisbatan munosabatini tahlil qilish orqali hal qilishi mumkin. I.Zokirovning fikricha, ayb deganda shaxsning majburiyatini bajarishga talab qilingan tarzda munosabatda bo‘lmaganligi, qonun va axloq talablariga muvofiq rioya qilmaganligi tushuniladi. Agar shaxs muayyan vaziyatda zarur bo‘lgan mas’uliyat va kuzatuvchanlikni namoyon eta olgan bo‘lsa, unda bu shaxsni aybsiz deb topish mumkin¹⁵. Mazkur holatlar odatda aybning ehtiyotsizlik shakli uchun xosdir. Qasd shaklidagi aybda esa bir shaxsning boshqa shaxsga mulkiy zarar yetkazishga qaratilgan harakat yoki harakatsizligi ahamiyatga ega bo‘ladi.

Delikt javobgarligining asosi hisoblangan ayb to‘g‘risidagi umumiy qoida qonunchilikda shunday ifodalanadi: zarar yetkazgan shaxs, agar zarar o‘z aybi bilan yetkazilmaganini isbotlasa, zararni to‘lashdan ozod qilinadi (FKning 985-moddasi 4-qismi). Mazkur normada delikt javobgarligining sharti hisoblangan ayb bilan bog‘liq quyidagi ikki masala o‘z echimini topgan:

- delikt javobgarligining shartlaridan biri sifatida zarar yetkazuvchining aybi hisoblanadi;

- zarar yetkazuvchining aybi taxmin qilinadi, ya’ni qonun uning aybdorligi prezumpsiyasini belgilaydi va jabrlanuvchini zarar yetkazuvchi aybini isbotlashdan ozod qiladi.