O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta-maxsus ta’lim vazirligi

Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning vujudga kelish asoslari. Bosh delikt tamoyili. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar fuqarolik-huquqiy majburiyatlar­ning boshqa turlari kabi muayyan yuridik faktlar asosida vujudga keladi. Mazkur majburiyat vujudga kelishi uchun asos bo‘ladigan qonun hujjatlaridan ko‘zda tutilgan yuridik faktlar – zarar yetkazish fakti, delikt hisoblanadi.

Biroq, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar o‘z mazmunida yetkazilgan zarar uchun javobgarlikni ham nazarda tutadi. SHuning uchun ham, qonun delikt majburiyatlarini vujudga kelish asoslari va shartlari bilan birga zarar uchun javobgarlik asoslari va shartlari masalasini ham hal qiladi. Boshqacha aytganda, delikt majburiyatlarining vujudga kelish shartlari va yetkazilgan zarar uchun javobgarlik shartlari bir-biriga mos keladi.

Yetkazilgan zarar uchun javobgarlik choralarini belgilashda qonun umumiy tamoyillarga tayanadi. Huquqiy adabiyotlarda bu tamoyil «bosh delikt tamoiyli» - deb yuritiladi. Mazkur tamoyilga binoan, bir shaxs tomonidan ikkinchi shaxsga yetkazilgan zararning mavjudligiyoq, yetkazilgan zararni qoplash majburiyatini vujudga keltiradi. Bunda jabrlanuvchi zarar yetkazuvchi harakatning g‘ayriqo­nuniy ekanligini, uning aybdor ekanligini isbotlashi talab etilmaydi. Zarar yetkazuvchining harakati huquqqa xilof va u aybdor – deb «hisoblanadi». Shu munosabat bilan zarar yetkazuvchi javobgarlikdan faqatgina o‘z harakatlari huquqqa xilof emasligini va aybdor emasligini isbotlagandagina ozod etiladi. Bosh delikt tamoyil Fransiya grajdanlik kodeksining 1382-moddasida to‘liq o‘z ifodasini topgan deb hisoblanadi, unga ko‘ra, boshqa shaxsga ziyon etkazgan insonnning har qanday harakati, aybli harakat natijasida yetkazilgan ziyonni qoplashni keltirib chiqaradi.

Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Angliya huquqi bosh delikt kategoriyasini bilmaydi. Bu erda sud amalyoti – sud pretsedenti tomonidan ishlab chiqilgan alohida deliktlar amal qiladi. Masalan, hozirgi kunda ham Angliya sudlari avtomobil tomonidan piyodaga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi talablarni ko‘rishda 200 yil avvalgi ot-arava tomonidan piyodaga yetkazilgan zararni qoplash bo‘yicha pretsedentga tayanadi¹⁰.

Mamlakatimiz fuqarolik qonunchiligida ham bosh delikt tamoyili o‘z ifodasini topgan. Zero, FKning 985-moddasida fuqaro­lik huquqi sub’ektiga yetkazilgan zarar zarar yetkazuvchi tomonidan to‘liq hajmda qoplanishi nazarda tutilgan. Albatta bosh delikt tamoyiliga muvofiq, zarar yetkazilganligining o‘ziyoq uni qoplash lozimligini anglatmaydi. Buni uchun qonunda belgilangan bir qator shartlar mavjud bo‘lishi lozim. Mazkur shartlarning mavjud bo‘l­masligi esa, zararni qoplanmasligini anglatadi.