O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta-maxsus ta’lim vazirligi

Dilekt majburiyatlarining huquqiy tabiatini aniqlashda, majburiyatning mazkur turini fuqarolik-huquqiy javobgarlik tu­shunchasi bilan o‘zaro nisbatni belgilash alohida ahamiyat kasb etadi. Huquqiy adabiyotlarda «zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyat» va «zarar yetkazganlik uchun javobgarlik tushunchalari» ayniy tushunchalar sifatida qo‘llaniladi, hamda «javobgarlik» tushunchasi bu holatda asosiy o‘rinni egallaydi. Mazkur holat FKning 57-bobida ham o‘z ifodasini topgan bo‘lib, ushbu bob «zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar» - deb nomlansa, bobning birinchi moddasi (FKning 985-moddasi) zarar etkazganlik uchun javobgarlikning umumiy asoslariga bag‘ishlanadi⁷. Shu bilan birga keyingi moddalarda ham asosan «majburiyat» tushunchasi emas, «javobgarlik» tushunchasi qo‘llaniladi. Bu esa ushbu tushunchalar o‘rtasida qarama-qarshilik mavjud emasligini, ularning uzviy bog‘liqligini anglatadi.

Fuqarolik huquqiy javobgarlik deganda, mulkiy tusdagi sank­siyalarni huquqbuzarga nisbatan tatbiq etish tushuniladi. Fuqaro­lik huquqining umumiy asoslariga muvofiq, fuqarolik-huquqiy javobgarlik mulkiy tusga ega bo‘lib, shartnomali majburiyatlarga ham, shartnomadan tashqari vujudga keladigan majburiyatlarga ham tatbiq etiladi. Biroq, shartnomali majburiyatlarda javobgarlik ikkilamchi tusga ega bo‘ladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik shart­nomali majburiyatlarni «kuzatib boradi» va majburiyat buzilgan­dagina qo‘llaniladi. Agar majburiyat lozim darajada bajarilsa, javobgarlik masalasi vujudga kelmaydi.

Zarar yetkazishdan vujudga keladigan majburiyatlarda esa, javobgarlik huquqbuzarlik fakti asosida vujudga keladi. Ya’ni, zarar yetkazishdan vujudga keladigan majburiyat vujudga kelishi bilan u o‘z mazmunida javobgarlikni, huquqbuzarga sanksiya qo‘llash imkoniyatini mavjudligini ifodalaydi. Albatta bu vaziyatda javobgarlik boshqa bir majburiyatni to‘ldirmaydi, «kuzatmaydi» (shartnomali majburiyatlardagi kabi), u zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlardagi huquqbuzar majburiyatining mazmunini tashkil etadi.

Yetkazilgan zarar uchun huquqbuzar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda yetkazilgan zarar qoplash shaklidagi javobgarlikka tortiladi.

Ta’kidlash lozimki, ba’zi xorijlik yuristlar delikt huquqi va u bilan bog‘liq doktrinalar tezlikda eskirib o‘z ahamiyatini yo‘qo­tib borayotganligini ta’kidlashadi. Ularning fikricha, zarar yetka­zishdan kelib chiqadigan majburiyatlarga oid bo‘lgan holatlar «tex­nika asrida aravani boshqarish qoidalariga o‘xshash» dir. Zero, zamo­naviy jamiyatda zararlarni qoplashning katta qismi sug‘urta xizma­tining zimmasiga tushadi. Ba’zi mutaxassislar esa, bu holat (zarar­ni qoplashda sug‘urta xizmatidan foydalanish) «delekt huquqini ko‘mish» uchun asos bo‘lmasligini, yetkazilgan zararlarni qoplashda sug‘urtaning o‘rni shubhasiz katta ekanligini, biroq, sug‘urta insti­tuti delikt huquqi bilan birgalikda qo‘llanilib kelinayotganligini va bu holat uzoq vaqt davom etishini ta’kidlashadi. Darhaqiqat, yetkazilgan zararni qoplashda sug‘urta xizmatining o‘rni beqiyos biroq, yetkazilgan zararni qoplashga doir qoidalarning mavjudligi sug‘urta tashkilotlari uchun subrogatsiya⁸ (FKning 318, 957-moddalari) qilish imkoniyatini berishini ham nazarda tutish va subrogatsiyani qo‘llash faqatgina delikt instituti orqali amalga oshirilishini hisobga olsak, delikt majburiyatlarining ahamiyati jamiyat rivojlanishining har qanday bosqichida ham pasaymasligini anglash mumkin.

Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning quyidagi o‘ziga xos belgilari mavjud:

a) bu majburiyatlarning ta’sir doirasi zararni qoplash moddiy xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramasdan, mulkiy hamda shaxsiy nomulkiy munosabatlarni qamrab oladi;

b) ular mutlaq xarakterga ega bo‘lgan mulkiy huquqlar ( mulk huquqi, umrbod egalik qilish huquqi, yuritish huquqi, operativ boshqarish huquqi va boshqalar) yoki shaxsiy nomulkiy manfaatlarining buzilishi natijasida kelib chiqadi;

v) garchi huquq jabrlanuvchi bilan shartnomaviy munosabatlarida bo‘lgan shaxs tomonidan buzilgan bo‘lsa-da, majburiyatlar mutlaq huquqlar buzilganligi tufayli shartnomasiz xarakterga ega bo‘ladi;

g) bu majburiyatlar zarar kim tomonidan kimga yetkazilgani, zarar qay ko‘rinishda yetkazilgani va zararni qoplash usullaridan qat’iy nazar, to‘liq qoplanishini nazarda tutadi;

d) qonunda nazarda tutilgan hollarda zararni to‘lash majburiya­ti boshqa shaxslarga ham yuklatilishi mumkin.

Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar o‘ziga xos ekvivalentlik vazifasini bajaradi. Ya’ni, delikt majburiyatlari orqali huquq buzilishidan oldingi holat tiklanadi. Masalan, fuqaroning sog‘lig‘iga zarar yetkazilganda, uning sog‘lig‘ini tiklash uchun qilgan xarajatlari huquqbuzar tomonidan qoplanishi huquqni buzilishini buzilishidan oldingi holatini tiklash hisoblanadi. Shu bilan birga, delikt majburiyatlari uchun javobgarlikning belgilanganligi huquqbuzarlikning oldini olishda ham ahamiyatli hisoblanadi⁹.

Delikt institutining ahamiyati, uning funksiyalari fuqaro­lik-huquqiy javobgarlikning ahamiyati va funksiyalari bilan bir xilda deb hisoblash mumkin. Zero, delikt instituti ham fuqarolik-huquqiy javobgarlik kabi huquqni tiklovchi, huquqbuzarlikning oldini oluvchi, tarbiyaviy vazifalarni bajaradi.