|
4. Iqtisodiy tafakkurning iqtisodiy madaniyatni shakllanishiga ta‟siri
Puxta iqtisodiy bilimlar iqtisodiy tafakkurni, u esa zamonaviy iqtisodiy madaniyat va
iqtisodiy taraqqiyotni uzluksizligini taqozo etadi.
Madaniyat jamiyat tomonidan yaratiladi hamda uning о‗ziga xizmat qiladi, ijtimoiy
munosabatlar, aloqalar barqarorligi va takomillashib borishini ta‘minlaydi.
Madaniyat keng qamrovli tushuncha. Madaniyat: 1. Jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy
va ma‘naviy hayotida qо‗lga kiritgan yutuqlari majmui. 2. Biror ijtimoiy guruh, qatlam yoki
49
Jо‗rayev T. Yangicha iqtisodiy tafakkur // О‗zbekiston ovozi, 2004 yil 21 dekabr, 2-bet.
xalqning ma‘lum davrda qо‗lga kiritgan shunday yutuqlari darajasi. Biror xо‗jalik yoki aqliy
mehnat sohasidagi rivojlanganlik darajasi. 3. О‗qimishlilik, ta‘lim-tarbiya kо‗rganlik, ziyolilik,
ma‘rifatlilik. Turmushning ma‘rifatli kishi ehtiyojlariga mos keladigan sharoitlari yig‗indisi
sifatida talqin etiladi.
Madaniyat deyilganda dastlab insoniyatning tabiatga kо‗rsatadigan maqsadga muvofiq
ta‘siri, shuningdek, insonga ta‘lim-tarbiya berish tushunilgan.
Lotinchada cultura - yerni ishlash, parvarishlash ma‘nosini beradi. Rus tilidagi kultura sо‗zi
ham shundan olingan.
Tarbiya faqat mavjud normalarga urf-odatlarga rioya qilish qobiliyatini rivojlantirishgina
emas, balki ularga rioya qilish istagini rag‗batlantirishni ham о‗z ichiga olgan.
Madaniyat sо‗zi ma‘nosining izohlaridan kо‗rinib turibdiki, u nihoyatda keng qamrovli
tushuncha. U inson hayoti, faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladi.
Shuning uchun uni о‗rganish, insonning kelgusi hayotida mavjud tajribalardan foydalanish
maqsadida uni nazariy jihatdan empirik о‗rganishda ustun darajada diqqat qaratilishi lozim
bо‗lgan yо‗nalishlarga ajratiladi. Masalan, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, iqtisodiy
madaniyatni о‗zini boshqaruv madaniyatini, soliq madaniyati, tadbirkorlik madaniyati, xizmat
kо‗rsatish madaniyati, iste‘molchi madaniyati va hakazolarga ajratish mumkin. Iqtisodiy tafakkur
va iqtisodiy madaniyatga alohida e‘tibor qaratilishi bejiz emas, chunki inson hayotining asosini
iqtisodiy faoliyat tashkil etadi.
Ilg‗or iqtisodiy madaniyatni shakllantirishga bо‗lgan bugungi ehtiyoj insonning ishlab
chiqarishni yanada rivojlantirishidagi roli ortib borishi bilan belgilanadi. Iqtisodiy madaniyat
kishilarning iqtisod sohasidagi faol ommaviy ishtirokini, bilimlari, malaka va ishbilarmonligi,
ongi va tafakkurining rivojlanganligi darajasini aks ettiradi. U insonning iqtisodiy sohadagi
faoliyati samarasini, jamiyatda tо‗plangan iqtisodiy tajribani umumlashgan holda namoyon etadi.
Iqtisodiy madaniyatga umuman madaniyatning bir yо‗nalishi sifatida qarash mumkin. Shu
bilan birga shuni ta‘kidlash joizki, madaniyatning boshqa yо‗nalishlaridan alohida ajratib
kо‗rsatib bо‗lmaydi. Chunki u bir butun jamiyat taraqqiyotining bir-birini tо‗ldiruvchi va taqozo
qiluvchi gо‗yoki billurning alohida qirralaridir.
Iqtisodiy madaniyat insonning iqtisodiy sohadagi faoliyati samarasini, jamiyatda tо‗plangan
tajribani umumlashgan holda namoyon etish bilan birga madaniyatning boshqa yо‗nalishlari bilan
chambarchas bog‗liq.
Iqtisodiy madaniyatni bir tomondan, jamiyat rivojining har bir bosqichidagi holati,
cheklangan resurslardan foydalanish holati sifatida qarash mumkin. Ikkinchi tomondan esa
xо‗jalik yurituvchi subyektlar о‗rtasidagi iqtisodiy aloqalarning yuz berishi; uchinchidan, mehnat
omilining ishlab chiqarishning boshqa omillariga nisbati va ular о‗rtasidagi uyg‗unlik sifatida
qarash mumkin.
Iqtisodiy madaniyat deganda, nimani tushunishimiz kerak? degan savol tug‗iladi. Iqtisodiy
madaniyatga «Falsafa: qomusiy lug‗at» kitobida quyidagicha ta‘rif berilgan. «Iqtisodiy madaniyat
- mehnat, ishlab chiqarish va moddiy jarayonlarda namoyon bо‗ladigan madaniyat shakli: har
qanday jamiyatning rivojlanishida muhim bо‗lgan iqtisodiy munosabatlarning madaniy holati.
Uning ikki asosiy shaklini kuzatish mumkin, shaxsiy iqtisodiy madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy
madaniyat...»
50
.
Bu ta‘rifda bizningcha:
1) Moddiy jarayon deganda nimani nazarda tutilgani mavhum;
2) Jarayon deganda ish-harakat, voqea, xodisaning yuz berishi, davom etishi, rivoji, oqimi
tushuniladi. Demak, jarayonni moddiy jarayon deb tasniflash tо‗g‗ri emas.
3) Mehnat ham, ishlab chiqarish ham bu iqtisodiy faoliyatning asosini tashkil etadi. Ularni
alohida kо‗rsatish shart emas.
Shuning uchun biz ana shu kamchiliklarni hisobga olgan holda iqtisodiy madaniyatga
quyidagicha ta‘rif berishni lozim topdik.
50
Falsafa: Qomusiy lug‗at. T.: О‗zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, Sharq, 2004 yil 185-bet.
Do'stlaringiz bilan baham: |
