O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

Iqtisodiy madaniyat deyilganda madaniyatning iqtisodiy faoliyat jarayonida namoyon 
bо„ladigan shaklini tushunamiz. 
U  iqtisodiy  bilim  va  iqtisodiy  tafakkur,  iqtisodiy  qadriyatlar  va  an‟analar,  iqtisodiy 
fan  yutuqlarini  qamrab  oladi  va  kishilar,  xо„jalik  yurituvchi  subyektlar  о„rtasidagi 
munosabatlarda,  aloqalarda  namoyon  bо„ladi.  Natijada,  iqtisodiy  madaniyatni  ham  nazariy 
ham  empirik  jihatdan  о‗rganish  zarur  bо‗ladi.  Iqtisodiy  madaniyatni  tushunishning  nazariy  va 
empirik jihatlari bir-birini tо‗ldirib boradi. 
Iqtisodiy madaniyatni shakllanishida mulkchilik munosabatlari asosiy о‗rin tutadi. Shuning 
uchun  jamiyatdagi  ustuvor  mulkchilik  shakliga  kо‗ra  iqtisodiy  tafakkur  ma‘naviy  qadriyatlar, 
xulq-atvor, insonlarning say-harakati qaror topadi. 
Har  bir  yangi  avlod,  mustaqil  hayotga  qadam  qо‗yar  ekan  о‗zidan  avvalgi  avlodning 
iqtisodiy  bilimlarini  ham  о‗zlashtiradi.  Shu  bilan  erishilgan  darajada  tо‗xtamaydi,  balki  olg‗a 
yuradi.  Natijada  uzluksiz  ravishda  murakkab  iqtisodiy  hodisalar,  jarayonlar  о‗rganiladi,  ular 
asosida  qaror  chiqariladi,  iqtisodiy  qarashlar  boyitiladi.  Bunga  esa  ta‘lim  va  tarbiya  orqali 
erishiladi. 
Tinimsiz mehnat, ta‘lim va tarbiya orqaligina keyingi avlod bilimliroq, donoroq, mohirroq 
bо‗ladilar,  demak,  iqtisodiy  madaniyat  ham  rivojlanadi.  Bozor  iqtisodiyotiga  о‗tish  bilan 
mamlakatimizda yangicha iqtisodiy madaniyat shakllanar ekan, bu jarayonda о‗tmish tajribasi va 
an‘analaridan  tо‗la  voz  kechilmaydi.  Iqtisodiy  madaniyat  yangi  tizimni  yaratish  uchun 
foydalanish  mumkin  bо‗lgan  jihatlarini  saqlab  qoladi.  Jamiyat  iqtisodiy  madaniyati  о‗tmish  va 
hozirgi  avlodlar  iqtisodiy  tajribasi  bilan  birga  kelajak  taraqqiyotning  ehtiyojlari  va  istiqbol 
maqsadlarini ham qamrab oladi. 
Bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub 
islohotlar  va  bu  boradagi  muvaffaqiyatlar  kо‗p  jihatdan  bozor  subyektlari,  bunyodkorlarning 
iqtisodiy ongi, tafakkuri, bilimi, saviyasi va malakasiga, mahorati va amaliy faoliyatiga, bir sо‗z 
bilan aytganda iqtisodiy madaniyatiga bog‗liq bо‗lib qolmoqda. 
Hozirgi  kunda  fan  va  texnika  taraqqiyoti,  iqtisodiy  madaniyat  о‗zida  mujassamlashgan 
komponentlar  bunyodkor  faoliyat  sohalari  integratsiyasi  uchun,  shaxs  kamoloti  uchun  yangicha 
sharoitlar yaratmoqda. 
Ishlab  chiqarishda,  iste‘mol  va  ehtiyojlarda  katta  о‗zgarishlar  sodir  bо‗lmoqda.  Shu  bilan 
birga jamiyatda ijodiy faoliyat bilan band kishilarning ortib borishi rо‗y beryapti. Inson omilining 
roli yanada ortib boryapti. 
Ijtimoiy  о‗zgarishlar  qancha  chuqur,  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy  vazifalar  qancha  keng 
qamrovli  bо‗lsa,  jamiyat  va  shaxs  iqtisodiy  madaniyatini  rivojlanishining  ahamiyati  shunchalik 
oshib boradi. Iqtisodiy madaniyat shaxsning iqtisodiy bilimlari, kо‗nikma va malakasi, mahorati, 
qobiliyati va imkoniyatlarini qо‗llay olish darajasini ifodalovchi muhim fazilat sifatida namoyon 
bо‗ladi.  Shaxs  iqtisodiy  madaniyati  uning  barkamollashuvini  ham  bildiradi.  Inson  ne‘matlarni, 
madaniy  qadriyatlarni  yaratadi,  balki  ularni  iste‘mol  ham  qiladi,  ulg‗ayish  jarayonida 
komillikning yangi,  yuqoriroq bosqichlariga kо‗tarilib boradi. Masalan, iqtisodiy tadqiqotchilar, 
faoliyati  mavjud  iqtisodiy  nazariyalarni  о‗rganish  hamda  о‗zlashtirilgan  bilimlar  asosida  yangi 
nazariyalar  yaratilishiga  olib  keladi.  Iqtisodiy  siyosat  esa  davlat,  jamoat  tashkilotlari  turli 
partiyalar  va  mehnat  jamoalarini  faoliyatini  о‗z  ichiga  olib,  jamiyat  miqyosida  jamiyat 
a‘zolarining  manfaatlarini  hisobga  olib  aniq  maqsadga  qaratilgan  chora-tadbirlar  ishlab  chiqish 
orqali amalga oshiriladi. 
Iqtisodiy madaniyatga iqtisodiy fan qadriyatlari, ya‘ni iqtisodiyot nazariyasi, iqtisodiy g‗oya 
va  qarashlar,  kishilarda  tarbiyalangan  ijobiy  iqtisodiy  fazilatlar  va  xulq  meyorlari  ham  ta‘sir 
kо‗rsatadi. 
Ma‘lumki  kishilardagi  iqtisodiy  fazilat  va  xulq  meyorlari  ijobiy:  mehnatsevarlik, 
tejamkorlik, intizomlilik, ishbilarmonlik, tashabbuskorlik  yoki salbiy: xо‗jasizlik, isrofgarchilik, 
mas‘uliyatsizlik, beg‗amlik va hokazo bо‗lishi mumkin. Qadriyat deganda, faqat ijobiy fazilat va 
sifatlar nazarda tutiladi. 

---

Bularning  hammasi  jamiyat  iqtisodiy  madaniyatini  iqtisodiy  hayotdagi  bunyodkor  ijodiy 
faoliyat va shu faoliyatni amalga oshirishning usul, vositalari hamda samarasining uzviy yaxlitligi 
deb ta‘riflash mumkin. 
Jamiyat va shaxs iqtisodiy madaniyatlari orasida murakkab uzviy aloqa mavjud. Shaxsning 
iqtisodiy  madaniyati  jamiyat  iqtisodiy  madaniyatiga  kо‗ra  shakllanadi.  Shu  bilan  birga  undan 
о‗zib  ketishi  yoki  orqada  qolishi  mumkin.  Masalan,  bozor  mexanizmi  va  uni  amal  qilishni 
tushunmaslik  yoki  unga  moslashmaslik  oqibatida  kishi  katta  qiyinchiliklarga  duch  kelishi 
mumkin. 
Shaxs  iqtisodiy  madaniyatining  о‗sishi,  bunyodkorlik  imkoniyatlarini  ishga  solishi, 
iqtisodiy faollik, iqtisodiy bilim va tafakkurning о‗sishi jamiyatning ilg‗or iqtisodiy madaniyatini 
shakllanishiga olib keladi. 
Shuning  uchun  ham  hozirgi  kunda  iqtisodiy  ta‘lim-tarbiya,  shaxsda  ma‘lum  iqtisodiy 
sifatlar,  iqtisodiy  madaniyagni  shakllantirishga  qaratish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bir 
tomondan  jamiyat  taraqqiyoti,  ikkinchi  tomondan  iqtisodiy  madaniyatning  pastligi  va  boshqa 
omillar  tufayli  vujudga  kelgan  ekologik  muammolar  iqtisodiy  ta‘lim-tarbiya  va  iqtisodiy 
madaniyatni shakllantirishning ahamiyatini yanada orttiradi. 
Ota-bobolarimizning ilmi yuqori bо‗lmasa ham iqtisodiy fikrlashlari, iqtisodiy tarbiyaliligi, 
iqtisodiy  madaniyatliligi  bilan  yuqori  turishgan.  Agarda  e‘tibor  bilan  qarasak,  odatda,  yuqori 
darajaga  yoshligida  qiyinchilik  kо‗rgan,  mehnatni  qadrlagan,  topilgan  pulni  qadrini  bilganlar 
kо‗tarilganlar,  inson  doimo  qiyin  holatdan  chiqib  ketishi  uchun  harakat  qiladi  va  shu  harakati 
tufayli  о‗z  oldiga  qо‗ygan  maqsadlariga  erishadi.  Demak,  о‗qituvchi  ana  shu  narsani  har  bir 
о‗quvchi, talaba ongiga yetkazishi zarur. 
Iqtisodiy  madaniyat  oiladagi  tarbiyadan  boshlab  shakllanadi,  inson  hayotining  keyingi 
bosqichlarida rivojlanadi, qachonki uning keyingi bosqichlarda uzluksizligi ta‘minlansa. 
Iqtisodiy tafakkurni shakllanishi iqtisodiy tadbirkorlik madaniyatini oshiradi. 
Tadbirkorlik madaniyati, avvalo vijdon va diyonatni talab qiladi, yolg‗onchilik, firibgarlik, 
turli qing‗ir yо‗llar bilan ish bitkazish, ta‘magirlik va boshqalar tadbirkorlik madaniyatini yо‗qqa 
chiqaradi. Rivojlangan mamlakatlarda tadbirkorlik madaniyati juda yuksak. 
Soliq xodimlari bilan soliq tо‗lovchi yuridik va jismoniy shaxslar о‗rtasidagi aloqalar soliq 
madaniyati va unga rioya qilishni taqozo qiladi. Ayniqsa, yuridik shaxslar uchun soliq hisobotini 
topshirish  jarayoni  haddan  tashqari  mehnat  va  vaqt  talab  qiladigan  jarayon  bо‗lib,  hisobotni 
topshirgunga qadar bir necha ish kunini soliq inspeksiyalarida о‗tkazadi. Bu korxona uchun ham, 
xodim  uchun  ham  samarali  foydalanish  mumkin  bо‗lgan  ish  vaqtini  yо‗qotish  bо‗ladi.  Soliq 
hisobotlari  belgilangan  muayyan  shakllarda  taqdim  etiladi,  ularni  elektron  variantda  kompyuter 
tarmoqlari  orqali  maxsus  dasturlar  yordamida  soliq  inspeksiyalariga  taqdim  qilinishi  mumkin. 
Buni  soliq  tо‗lovchi  uchun  ham,  soliq  xodimlari  uchun  ham  afzalliklari  borki,  u  soliq 
madaniyatini kо‗tarishda muhim rol о‗ynaydi. 
Soliq  madaniyati  haqida  tо‗xtaganda,  albatta,  unga  kiruvchi  komponenga  hisobotlarni  о‗z 
vaqtida  topshirish,  ortiqcha  sarflardan  saqlanish,  soliq  tо‗lovlarini  о‗z  vaqtida  tо‗lash,  soliq 
yukini  iqtisodiy  о‗sishni  ta‘minlashga  qaratilishi,  turli  noqonuniy  harakatlarning  oldini  olish, 
mamlakatda xufyona iqtisodiyotni rivojlanishiga yо‗l qо‗ymaslik va boshqalarni о‗z ichiga oladi. 
Ijtimoiy yuksalish, taraqqiyotning amalga oshishida ma‘naviyatning roli katta. Ma‘naviyat-
ma‘rifatsizlik molparastlikni, shafqatsizlikni, mensimaslik va boshqa illatlarni keltirib chiqaradi, 
mehr-oqibatni,  sahovatni  yо‗qotadi.  Ma‘naviy  qashshoqlik  moddiy  kambag‗allikdan  bir  necha 
barobar  og‗irroqdir.  Ma‘naviyat  borasidagi  kamchiliklar,  nuqsonlar  moddiy  turmush 
yetishmovchiliklari  kabi  tezda  kо‗zga  tashlanmasada,  sezilmasdan  yig‗ilib  borib  og‗ir  oqibatga 
olib kelishi mumkin. 
Hozirgi  kunda  yana  shu  narsa  aniqlandiki,  moddiy  farovonlikni  kо‗tarilishi,  yaxshilanishi 
avtomatik tarzda boy ma‘naviy madaniyatga olib kelmas ekan. 
Ma‘naviy qashshoqlik esa insonning parokandalikka olib keladi. U esa sо‗zsiz iqtisodiyotga 
uning barqaror о‗sishiga katta ta‘sir kо‗rsatadi. 

---

Ma‘naviyat,  kishilarning  ma‘naviy  faoliyati  о‗zida  madaniy-ma‘rifiy,  mafkuraviy,  diniy, 
axloqiy,  estetik,  huquqiy,  ilm-fan  yutuqlari,  kishilarning  axloqiy  salohiyati,  dunyoqarashi, 
g‗oyasi, ruxiy kechinmalari, tasavvurlari, qobiliyati, irodasi, e‘tiqodi, tarbiya va boshqa ma‘naviy 
istaklar, maqsadlar ehtiyojlarni о‗z ichiga oladi. 
Sharqda  doimo  ma‘naviyatga  alohida  e‘tibor  berilgan.  Ma‘naviyatli  odamlarning  e‘tiqodi 
butun,  iymoni  toza,  ruhi  pok  bо‗ladi.  Ular  savobni  gunohdan,  diyonatni  xiyonatdan,  adolatni 
razolatdan  ajrata  oladigan,  insofli,  oqibatli,  saxovatli,  muruvvatli  kishilar  bо‗lganini  tarixdan 
bilamiz. 
Xalqimiz  «pul  -  qо‗lning  kiri»,  deb  bejiz  aytmagan.  Moddiy  boylik  о‗tkinchi,  uni  tejab-
tergab  sarf  qilmasa,  asramasa,  qо‗ldan  boy  berish  oson.  Ma‘naviy  boylik  esa  bebaho  va 
tuganmas, uni birovga bergan bilan kamaymaydi. 
Iqtisodiy  madaniyatni  shakllanishida  ma‘naviyatning  ta‘siri  juda  katta.  О‗qituvchi  buni 
о‗quvchi-talabalarning  ongiga  yetkazishi,  ma‘naviy  yо‗g‗rilgan  iqtisodiy  madaniyatga  ega 
kishilarni misol tariqasida kо‗rsatishi kerak. Bunday kishilar har bir tuman, qishloq, mahallada, 
albatta, topiladi.