|
Jahon xo’jaligining iqtisodiy ko’rsatkichlarida yetakchi integratsion birlashmalarning ulushi (%)
Ko’rsatkichlar
|
NAFTA
|
YeI
|
OTIH (APEC)
|
MDH
|
Aholi
|
5
|
7
|
34
|
5
|
YaIM (PPP)
|
26
|
27
|
29
|
3
|
Davlat xarajatlari
|
21
|
40
|
21
|
1.5
|
Eksport
|
17
|
43
|
25
|
2
|
Energiya iste’moli
|
30
|
18
|
17
|
12
|
Investitsiyalar
|
19
|
19
|
36
|
3
|
Manba: World trade Report the WTO 2005 P.19
xalqaro savdo uyushmalar, birlashmalar, tashkilotlar tashkil topib, ular o’zaro savdo munosabatini kengaytirib bormoqda. Jahon iqtisodiyotida savdo-iqtisodiy tashkilotlarni tashkil topishini dastlabki ko’rinishini biz mintaqaviy va hududiy erkin savdo hududlarni tashkil topishida ko’rishimiz mumkin. Jahon bankining ma’lumotiga qaraganda jahon savdosi bilan bog’liq bo’lgan faoliyatning 42-43 %i erkin savdo hududlari orqali amalga oshirilar ekan.
Jahon iqtisodiyoti va XIM tizimidagi erkin savdo hududlardan eng muhimi va mashhuri Yevropa erkin savdo uyushmasi (EFTA), Yevropa Ittifoqi (YeI), Shimoliy Amerika erkin savdo hududi (NAFTA), Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (APEC) va boshqalardir. Dunyo mamlakatlari bo’yicha 9 ta yirik xalqaro savdo uyushmalari va tashkilotlar mavjud.
Shunday qilib, jahon iqtisodiyoti va XIM tizimida bunday mintaqaviy savdo uyushmalarning (tashkilotlarning) tashkil topish jarayoni obyektiv siyosiy, iqtisodiy, tarixiy xarakterga ega bo’lib, bir tomondan bunday mintaqaviy tashkilotlar xalqaro savdoni jonlantirsa, ikkinchi tomondan xalqaro savdo faoliyatini olib borish uchun barcha shart-sharoitni yaratib beradi, uchinchi tomondan esa a’zo davlatlar uchun jahon bozorlarida yuz berayotgan ziddiyatlarni hisobga olib real qarorlarni ishlab chiqib, ushbu qarorlar asosida to’g’ri yo’lni tanlab olish imkonini beradi.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari dunyo mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqadorlikni ta’minlashda bir qator qulayliklarni vujudga keltirib, ular birinchidan, xo’jalik subyektlarini (tovar ishlab chiqaruvchilarni) ko’plab resurslar bilan (inson resurslari, texnik-texnologik va axborot vositalari) ta’minlaydi, ikkinchidan, jahon bozorlariga mos raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi, uchinchidan, integratsiya jarayonlarida qatnashuvchi barcha davlatlarni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirib, raqobatdan himoya qiladi, to’rtinchidan, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy muammolarni hal etish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarini borishi iqtisodiy rivojlanishdan orqada qolayotgan mintaqalarni, hududlarni rivojlanishiga, xalqaro mehnat bozoridagi holatni yaxshilanishiga, iqtisodiy kam ta’minlangan aholini esa ijtimoiy ta’minotini yaxshilanishiga imkon tug’diradi.
Mavjud integratsion bloklar turli ko’rsatkichlarga ega bo’lsalarda, ular jahon iqtisodiyoti va XIM tizimida o’z o’rni va ahamiyatga ega. Bu integratsion bloklarda kechayotgan jarayonlar, ular erishayotgan natijalar jahon iqtisodiyoti va XIM tizimiga o’zinig bevosita ta’sirini o’tkazadi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida integratsion bloklarni ko’rsatkichlar bo’yicha taqqoslash mumkin.
Jahon iqtisodiyotida 50 - yillardan so’ng G’arbiy Yevropada ikkita yirik integratsion guruhni - Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati (YeIH) va Yevropa Erkin Savdo Assotsiatsiyasini (YeESA) vujudga kelishi natijasida integratsion jarayonlar ushbu mintaqada katta tezlikda rivojlanib bordi.
90 – yillarning o’rtalariga kelib YeIH (1993 yildan boshlab Yevropa Ittifoqi (YeI) deb atala boshlandi) davlatlari tashkiloti deyarli YeESAni tugashiga sabab bo’ldi (YeESA o’z tarkibida Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya va Shvetsariya davlatlarini saqlab qoldi xalos). Jahon iqtisodiyotida YeESA o’zining faoliyatida bojxona ittifoqini (BI) yaratishdan nariga o’tmadi, uning tuzilmasi millatlararo yirik zamonaviy tashkilotlar va uyushmalar bilan mustahkamlanmadi.
YeI 1990 yilda va YeESAga a’zo davlatlar Yevropa iqtisodiy makonini yaratish to’g’risida kelishib olishdi. Ushbu makon doirasida EESAsi a’zolarining ishlab chiqaruvchilari YeI a’zolari kompaniyalari bilan bir qatorda preferensial (imtiyoz, rag’batlantirish) bojxona rejimidan foydalanishdi.
Tarixan integratsion jarayonlar G'arbiy Yevropada integratsiyaning o'ziga xos modellari “ laboratoriyasi” sifatida yaqqol namoyon bo'ldi. Bunda Yevropa Ittifoqi (YeI) o'zining yetuk shakllarini oldi. Yevropa Ittifoqida shakllanayotgan mintaqaviy xo'jalik kompleksi jahon xo'jaligida integratsiya nazariyalarini amalga oshirishning klassik misoli hisoblanadi.
2004 yil 1 mayda YeI tarkibiga Yevropaning 10 ta davlati, 2007 yil 1 yanvarda esa yana 2 ta davlat qo’shildi. 2004 yilning mayiga qadar YeI davlatlari aholisi 453 mln. kishidan ortiq bo’lib, Yevropaning 25 mamlakatini o’z tarkibiga birlashtirgan edi.
G'arbiy Yevropada yagona xo'jalik makonini vujudga kelishi juda tez sur'atlarda rivojlanmoqda. Birlamchi G'arbiy Yevropaning 6 mamlakati o'rtasida huquqiy – sharnomaviy asosda kelishib olingan munosabatlar, 2008 yilga kelib, yagona ichki bozorga, turli sohalardagi yagona yoki muvofiqlashtirilgan siyosatga, boshqaruvning milliy
4.O’zbekiston iqtisodiyotining iqtisodiy o’sish va uning omillari
Do'stlaringiz bilan baham: |
