O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

«P» fonemasi — lab-lab, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh, «b»ning jarangsiz jufti.Bu undosh so‘zning barcha pozitsiyalarida — so‘z boshida (paxta), o‘rtasida (opa), oxirida (qop) keladi.Deyarli barcha holatlarda asosiy ottenkasi saqlanadi.Jarangli «b»ning so‘z oxirida jarangsizlanishi «b» va»p» fonemalarining mo‘tadillashuviga — neytralizatsiyaga olib keladi. Qiyos qiling: kitob > kitop, kanop > kanop kabi. Bunday paytda ikkala so‘z oxiridagi «p» b//p arxifonemasining har ikki a’zosi uchun umumiy bo‘lgan «P» varianti sanaladi.
«V» fonemasi — lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli undosh (E.V. Sevortyan, S. Otamirzayeva uni sonor tovushlar sirasiga kiritishadi).So‘z o‘rtasida (gavda, tovqq), oxirida (ov, suv) ishlatiladi.O‘zbek tiliga tojik-fors va arab tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda ham qo‘llanadi: navo (toj.), «<3vor//>(arabcha); qadimgi turkiy tilda so‘z boshida qo‘llanmagan.⁵
O‘zbek tiliga arab va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda lab-tish «v» ham uchraydi. Bu tovush lab-lab «v»ning fakultativ varianti sanaladi.U so‘z boshida (vaqt, va’da, vagon), o‘rtasida (ovqat, aviatsiya) va oxirida (o/v, ustav) qo‘llanishi, kuchsiz pozitsiyada jarangsizlanishi (avtomat > aftomat, arxiv > arxif tarzida talaffuz qiinishi) ham mumkin.

«F» fonemasi — lab-tish, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh sof turkiy so‘zlarda qo‘llanmaydi, fors, arab, rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagina uchraydi: farzand (toj.), farq (arab.), fabrika (rus.) kabi. Lablashgan unlilar bilan yonma-yon qo‘llanganda lab-tish «f» ning lab- lab ottenkasi yuzaga keladi: fazl-fozil-fuzalo; faqir-fuqaro kabi. Bunday holat firma va funksiya kabi ruscha o‘zlashmalarda ham uchraydi.

Jonli so‘zlashuvda lab-tish «f»ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz «p» tarzida talaffuz qilinish holatlari uchrab turadi: faqat > paqat, qafas > qapas, ulfat> ulpat kabi. Bundagi «p» undoshi sirg‘aluvchi «f»ning kombinator yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til vakillarida «f» ga xos artikulatsiya bazasining (psixo-fiziologik ko‘nikmaning) o‘tmishda bo‘lmaganligi ta’sirida sodir bo‘ladi.
«M» fonemasi — lab-lab, sonor, burun tovushi.So‘zning barcha qismlarida — so‘z boshida (moy, mana), o‘rtasida (amaki, osmön), öxirida {tom; xum) qo‘llanadi. Qadimgi turkiy tilda so‘z boshida «b» ning fakultativ ottenkasi sifatidagina uchragan (ming < £/«gso‘zida), so‘z o‘rtasi va oxirida mustaqil fonema sifatida qoilangan; qamug‘(hamma), qum kabi³¹.