O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

«B» fonemasi — lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh, «p»ning jarangli jufti. So‘z boshida (bodom), unli yoki jarangli undosh bilan yonma-yon qo‘llanganda (tabrik) jarangli bo‘ladi, demak, bunday o‘rin «b» undoshi uchun kuchli pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so‘z o‘rtasidajarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo‘llanganda assimilatsiyaga uchrab, jarangsiz «p» tarzida talaffuz etiladi: ibtidoiy > iptidoiy, obkash > opkash, jabha > japha kabi. Bunday o‘rin «b» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiya hisoblanadi, jarangsiz «p» esa jarangli «b»ning kombinator ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi, chunki jarangsizlanish kombinator omil ta’sirida — yonma-yon kelgan tovushlar assimilatsiyasi tufayli sodir bo‘lmoqda. Jarangli «b» undoshi so‘z oxirida ham jarangsizlashadi: maktab > maktap, g‘azab >g‘azap, asab > asap, qassob > qassop kabi. Demak, so‘z oxiri ham «b» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. Bunday o‘rinda jarangsiz «p» jarangli «b» ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi,chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, «b» ning so‘z oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo‘Imoqda; «b» fonemasi ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) ko‘pincha sirg‘aluvchi «v» ga o‘tadi; chivin < chibin, qovoq < qoboq, tovoq < toboq kabi. Bunday o‘zgarish ikki so‘z birikkanda ham sodir bo‘ladi; boraver< bora ber, Jo‘ravoy < Jo‘raboy, toshvaqa < toshbaqa kabi.
«b» fonemasining kuchli pozitsiyadagi ko‘rinishi asosiy ottenka hisoblanadi, chunki bu ottenka «b» fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz pozitsiyadagi ko‘rinishlari o‘zgargan ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak, «b» fonemasi so‘z tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon bo‘ladi.