O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
molekulyar
 
bog‘lanish
 
9-rasm. 
 
Erkin elektron
 
Bulut
 
10-rasm. Metal 
bog‘lanish
 
 
 
Ba’zi metallar kristall panjaralarining turlari va ularning parametrlari. 
1-jadval 
 
Metallningnomiva 
ximiyaviybelgisi 
 
 
 
Panjarasiningturi 
PanjaralarningparametrlariA
0 
xisobi 
A 
B 
S 
Alyuminiy 
Yoqilg’imarkasi. kub.  4.041 
- 
- 
Vannadiy 
Xajmimark. Kub 
3.034 
- 
- 
Volfram 
Xajmimark. Kub 
3.158 
- 
- 
Iridiy 
Yokilgimarkasi. kub.  3.832 
- 
- 
Kobalt 
Geksagonal 
2.5 
- 
4.07 
Kobalt 
Yokilgimarkasi. kub.  3.54 
- 
- 
Kumush 
Yokilgimarkasi. kub.  4.078 
- 
- 
— + 
— + 
— + 
— + 
— + 
— + 
— + 
— + 
— + 

---

20 
 
Magniy 
Geksagonal 
3.203 
- 
5.2 
Mis 
Yokilgimarkasi. kub.  3.607 
- 
- 
Molibden 
Xajmimark. Kub 
3.14 
- 
- 
Nikel 
Geksagonal 
2.49 
- 
4.08 
Nikel 
Yokilgimarkasi. Kub.  3.157 
- 
- 
Niobiy 
Xajmimark. Kub 
3.294 
- 
- 
Oltin 
Yokilgimarkasi. Kub.  4.07 
- 
- 
Platina 
Yokilgimarkasi. kub.  3.915 
- 
- 
Rux 
Geksagonal 
2.659 
- 
5.607 
Tantal 
Xajmimark. Kub 
3.296 
- 
- 
Temir 
Xajmimark. Kub 
2.86 
- 
- 
Temir 
Xajmimark. Kub 
2.90 
- 
- 
Temir 
Yokilgimarkasi. kub.  3.56 
- 
- 
Temir 
Xajmimark. Kub 
2.93 
- 
- 
Titan 
Geksagonal 
2.95 
- 
4.72 
Titan 
Xajmimark. Kub 
2.32 
- 
- 
Xrom 
Xajmimark. Kub 
2.871 
- 
- 
Sirkoniy 
Geksagonal 
3.22 
- 
5.12 
Sirkoniy 
Xajmimark. Kub 
3.61 
- 
- 
Qo`rgoshin 
Yoqilgimarkasi. kub.  4.939 
- 
 
 

---

21 
 
 
 
The energy variations during ionic bonding. Note that 
the net energy is minimum when the bond is formed
.
6
 
 
Panjaraning parametrlari nixoyatda muhim axamiyatga ega. Ilmiy tekshirishning 
xozirgi usullari-rentgen nurlaridan foydalanish usullari kristal panjaralarning parametrlarini 
aniq ulchashga imkon beradi.
 
 
Yoklari markazlashgan kub panjarada xam, atomlari(ionlari) zich joylashgan 
geksagonal panjarada xam, atomlar boshqa panjaradagilarga karaganda zichdir. Masalan, bu 
ikkla panjaraning xar birida atomlar xajmi panjara xajmining 74 % tashkil etadi, xolbuki, xajmi 
markazlashgan kub panjarada atomlar xajmi butun panjara xajmining 68% ga tengdir.
 
Metall va qotishmalarning xossalari 
Metall  va  qotishmalardan  tayyorlangan  detallarni  ishlatilishiga  qarab, 
turlicha talablar qo’yiladi. Misol (kesuvchi asbob, elektr simlari va boshqalar) 
Metallarni xossalarini quyidagi  4 gruppaga bo’lish mumkin: 
1.
 
Fizik xossalar. 
2.
 
Kimyoviy xossalar. 
3.
 
Mexaniq xossalar. 
4.
 
Texnologik xossalar. 
   
Fizik 
xossalariga: 
metallarni 
rangi, 
solishtirma 
og`irligi, 
elektr 
o’tkazuvchanligi,  magnitli  xususiyati,  issiqlik  o’tkazuvchanligi,  issiqdan 
kengayishi, issiqlik sig`imi va boshqalar.   
Kimyoviy  xossalariga:  metallni  oksidlanishi,  eruvchanligi,  karroziyaga 
chidamliligi va boshqalar.                  
                                                           
6
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, p57 

---

22 
 
Mexaniq  xossalariga:  metallni  mustaxkamligi,  qattiqligi,  egiluvchanligi, 
silliqligi va boshqalar kiradi. 
Texnologik  xossalariga:  quyiluvchanligi,  kesiluvchanligi  payvandlanishligi, 
bolg`alanuvchanlik, toblanuvchanlik, oquvchanligi va boshqalar. 
 
Metallarni rangi shaffof bo’lmaydi, har bir metall o’ziga xos yaltiroqlikka va 
rangga ega. Mis-qizil, rux-kulrang, temir-kumushsimon va hakazo. 
Solishtirma  og`irligi  -  moddani  xajmi  birligiga  to’g`ri  keladigan  metallarni 
miqdori quyidagicha aniqlanadi 
3
cм
г
V
P


 
Hamma  metallarni  solishtirma  og`irligi  D.  I.  Mendeleev  davriy  sistemasida 
berilgan.