O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

4.2. Model  tayyorlash 
 
Ma’lumki, quymakorlik sanoatida biror quyma detal  olish uchun avval uning 
modelini  tayyorlash  kerak.  Bunday  modellarning  turli  yog‘och,  metall,  qotishma, 
yoki  boshqa  materiallardan  tayyorlanadi.  19-rasmda  vtulkaning  yog‘ochdan  ikki 
pallali  qilib  tayyorlangan  modeli  tasvirlangan  bo‘lib,  ajraluvchi  holdagi 
brikmalardir.  Albatta,  modelning  shakli  quymaning  shakliga  o‘xshash  bo‘ladi, 
o‘lchamlari  esa  kattaroq  qilinadi  (ya’ni  material  turiga  bog‘liq  bo‘ladi),  chunki 
qolipga quyilgan metall qotish jarayonida ma’lum daraja (miqdor)da kirishadi. 
 
Quymakorlik sanoatida qolip tayyorlash uchun foydalaniladigan va eng ko‘p 
ishlatiladigan  ba’zi  qotishmalarning  chiziqda  kirishuvchi  darajasi  1-jadvalda 
keltirilgan.   
 
19-rasm. 
a-yaxlit model ; b-ikki pallali model ; v-ajraluvchi model .
 
 
1-jadval 

---

 
188 
Ba’zi qotishmalar uchun chiziqli kirishuv darajalarining qiymatlari 
Qotishmalar nomi 
Chiziqli 
kirishuv 
darajasi, % 
Qotishmalar nomi 
Chiziqli 
kirishuv 
darajasi % 
Kul rang cho‘yan 
1,0-0,3 
Qalayli bronza 
1,4-1,6 
Oq cho‘yan 
1,7-2,0 
Latun  
1,3-1,8 
Uglerodli po‘lat 
2,0-2,5 
Ko‘p 
kremniyli-
alyuminiyli qotishmalar 
0,2-1,2 
Marganetsli po‘lat 
2,8-3,0 
Magniy qotishmalari 
1,0-1,6 
Titan 
va 
uning 
qotishmalari 
1,5-2,3 
Qalaysiz bronza 
2,3-2,5 
 
 
Ruxli qotishmalar 
0,3-1,2 
Jadvalda  keltirilgan  qotishmalarning  erkin  chiziqli  kirishuvini  (

f
ch.k 
g.k)protsent 
hisobida quyidagi formula yordamida hisobga olinadi; 
100
.




м
к
м
к
ч
l
l
l
l
  da 
 
м
l
-modelning uzunligi, mm; 
 
к
l
-quymaning uzunligi, mm 
 
Shuni  qayd  qilish  lozimki,  hajmli  va  erkin  kirishuvchi  darajalar  turli  metall, 
qotishma  va  nometall  materiallar  uchun  turlicha  bo‘lishi  amalda  tasdiqlangan. 
Shuning uchun turli materiallardan modellari tayyorlash jarayonida bu parametrlari 
ham hisobga olish zarur, aks holda tayyorlangan quyma detal  (buyum) o‘lchamlari 
ko‘zlangandek bo‘lmaydi. 
 
Model    tayyorlashda  uning  qolipidan  oson  chiqishi  lozimligi  ham  nazarda 
tutiladi.  Modelning  qolipdan  chiqarish  oson  bo‘lishi  uchun  uning  vertikal  yuzalari 

---

 
189 
ma’lum  darajada  GOST  ga  muvofiq,  qiya  qilib  tayyorlanadi.  Bu  qiyalik  yog‘och 
modellari  uchun  0

15

  dan  3

  gacha,  metall  modellar  uchun  esa  0

20

  dan  1

30

 
gacha bo‘ladi. 
 
Yog‘och modellar qarag‘ay, archa, zarang, ol xa, lipa, buk kabi qattiq daraxt 
navlaridan, metall modellar esa turli qotishmalardan tayyorlanadi. 
 
Yog‘och modellar nam tortmasligi uchun ularning bo‘yoqlar bilan bo‘yaladi. 
Har  xil  qotishmalardan  olinadigan  quymalarning  modellari  turli  rangga  bo‘yaladi. 
Masalan, cho‘yan va po‘lat modellari esa sariq rangga bo‘yaladi. 
 
Kesib  ishlanishi  lozim  bo‘lgan  quymalarning  sirtiga  qora  dog‘lar  (belgilar) 
qilinadi. 
 
Quymada  bo‘shliqlar  hosil  qilish  lozim  bo‘lsa,  sterjenlardan  foydalaniladi. 
Sterjenni qolipga o‘rnatish uchun esa qolipda tayanch yuzalar hosil qilinadi. Qolipda 
tayanch  yuzalar  hosil  qilish  uchun  modelda  bo‘rtiqchalar  qoldiriladi.  Bunday 
tayanchlarning sirti qora rangga bo‘yaladi.