O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

4.3. Sterjen  tayyorlash 
 
Sterjenlar  bo‘shliq  yoki  havol  (teshikli)  qo‘ymalar  olishdagina  ishlatiladi. 
Ular maxsus qoliplar (sterjen  yashiklari) yordamida tayyorlanadi. 
20  -  rasmda  sterjen    yashigi  «a»  va  hosil  qilingan  sterjen    «b»  da  tasvirlangan. 
Yakkalab  va  kichik  seriyalab  ishlab  chiqarishda  sterjenlar  qo‘lda  tayyorlanadi  va 
bunda  yog‘och  qoliplardan  foydalaniladi,  yirik  seriyalab  va  ko‘plab  ishlab 
chiqarishda  esa  metall  qoliplardan  (metallardan  yasalgan  sterjen    yashiklardan) 
foydalanib,  mashinalarda  tayyorlanadi.  Sterjen    tayyorlashda  xuddi  model  
tayyorlashdagi  kabi,  quymaning  qotish  jarayonida  kirishuvchi  albatta  hisobga 
olinadi,  ya’ni  sterjenning  o‘lchamlari  quymada  hosil  qilinishi  kerak  bo‘lgan 
bo‘shliqning o‘lchamlaridan kichik qilinadi. 
 

---

 
190 
 
20-rasm. Sterjen  yashigi (a; va shu yashik yordamida tayyorlangan sterjen  (b) 
 
Sterjenlar qolipga  qaraganda  og‘irroq  sharoitda  ishlaydi.  Shu  sababli  sterjen  
materiallari  puxtaroq  bo‘lishi,  gazlarni  yaxshi  o‘tkazishi  lozim.  Bundan  tashqari, 
sterjen   materiallari quymadan oson ajraladigan va nam tortmaydigan bo‘lishi ham 
kerak. Sterjenning mustahkamligini oshirish uchun uning orasiga karkas (armatura) 
qo‘yiladi, gaz o‘tkazuvchanligini oshirish uchun esa sterjenning boshidan oxirigacha 
sim tiqib olinadi, murakkabroq sterjenlar ichiga pilik (kanop, poxol o‘ramlari va shu 
kabilar)  qo‘yiladi,    sterjen    tayyor  bo‘lganda  ular  sug‘urib  olinadi  yoki  sterjen  
quritilayotganda kuyib ketadi. 
 
Sterjen    tayyorlanadigan  materiallarning  (aralashmaning)  asosiy  tarkibiy 
qismlarini  kvarts  qumi,  gil  va  turli  bog‘lovchi  moddalar  tashkil  etadi.  Bog‘lovchi 
moddalarning  asosiy  vazifasi  sterjenni  yetarli  darajada    puxta  qilishdan  iborat. 
Bunday  bog‘lovchilar  sifatida  o‘simlik  moylari,  neft  ,  torf,  ko‘mir,  slanets  va 
yog‘ochni  qayta  ishlash  mahsulotlari,  anorganiq  brikmalar  (suyuq  shisha,  sement) 
va boshqalar ishlatiladi. 
 
Tayyorlangan sterjenlar tegishli pechda 200
0
S dan 400
0
S gacha temperaturada 
5-10  soat  davomida  quritiladi,  natijada  sterjenning  puxtaligi  zarur  darajaga 
yetkaziladi.  
 
Sterjenlar  qolipga  modeldagi  turli  figuralar  yordamida  hosil  qilingan 
tayanchlar, shuningdek, maxsus tirgaklar yordamida o‘rnatiladi. 

---

 
191 
Qolipga  suyuq  metall  quyilganda  tayanchlar  (tirgaklar)  suyuqlanadi-da,  quymaga 
aralashib  ketadi.  Bunday  tayanchlar,  asosan,  asosiy  quyma  materialga  nisbatan 
pastroq temperaturada eriydigan uglerodli po‘lat, cho‘yan va boshqa qotishmalardan 
yasaladi.  
 
Qo‘yma  buyum  (detallarni  hosil  qilish  uchun  quyiladigan  qotishmalarning 
temperaturalari  quyidagicha  qabul  qilingan.  Masalan,  po‘lat  uchun  1500

1600
0
S, 
bolg‘alanuvchi cho‘yan uchun 1380

1450
0
S, kul rang cho‘yan uchun 1260-1400
0
S, 
bronzalar  uchun  1100-1150
0
S,  alyuminiy  qotishmalar  uchun  700-780
0
S,  magniyli 
qotishmalar uchun 680-780
0
S va hokazo. 
Shu  boisdan  quyiladigan  quyma  devori  qanchalik  yupqa  bo‘lsa,  quyiladigan 
metall yoki qotishmaning temperaturasi shuncha yuqori bo‘lishi talab qilinadi.