O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Asosiy metodlar
Asosiy metodlarning variantlari
Kuzatish metodi	Tashqi (ob’ektiv kuzatish) ichki (sub’ektiv, o`zini-o`zi kuzatish) erkin kuzatuv, standartlashtirilgan guruh ichida kuzatish, guruh tashqarisida kuzatish
So`roq metodlari	Og`zaki, yozma, erkin (suhbat)
Test metodi	Test-so`rov Test-topshiriq Proektiv test, sotsiometrik test
eksperiment	Tabiiy laboratoriya
Modellashtirish	Matematik modellashtirish mantiqiy modellashtirish Texnik modellashtirish kiberketik modellashtirish

Kuzatish metodi tabiiy metodlar jumlasiga kiradi. Tashqi kuzatuv mohiyatan kuzatiluvchi xulq atvorini bevosita tashqaridan turib, kuzatish orqali ma’lumotlar to`plash usulidir.

Erkin kuzatuv ko`pincha biror ijtimoiy hodisa yoki jarayonni o`rganish maqsad qilib qo`yilganda qo`llaniladi.
Testlar oxirgi paytda hayotimizga dadil kirib kelgan tekshiruv usullari sirasiga kiradi. Ular yordamida biror o`rganilayotgan hodisa xususida ham sifat, ham miqdor xarakteristikalarini olish, ularni ko`pchilikda qayta-qayta sinash va ma’lumotlarni analiz orqali ishonchlilikka tekshirish mumkin bo`ladi.
Test – so`rov oldindan qat’iy tarzda qabul qilingan savollarga beriladigan javoblarni taqozo etadi.
Test – tushunchasini ilk bora Amerikalik psixolog D.Kettel 1890 yilda «Mind» maqolasida kiritgan.
Eksperiment – zamonaviy psixologiya metodlaridan biri bo`lib, u mustaqil bo`lgan o`zgaruvchilarni, mustaqil bo`lmagan o`zgaruvchilarga ta’siri aniq hisobga olishga asoslanadi. Ilk bora psixologik tajribalar X1X asrning P yarmida V.Vundt (Germaniya) laboratoriyasida o`tkazilgan.
Laboratoriya eksperimenti – psixologik metodi bo`lib, u sun’iy sharoitda unga ta’sir etuvchi barcha omillar nazoratida amalga oshiriladi.
Tabiiy tajriba ilk bor 1910 yilda rus psixologi L.F.Lazurskiy tomonidan qo`llanilgan. Tabiiy eksperiment shunday tajriba turiki, u o`z ichiga tajriba ishtirokchilariga bildirilmagan holda o`yin, mehnat, o`quv faoliyatini qamrab olishi mumkin.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo`nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o`rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqqoza etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy gumanitar fan sohalari bo`lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqei o`ziga xos va etakchidir.

Tabiiy fanlar

Gumanitar fanlar falsafiy fanlar

G.Ananev tomonidan ajratiigan klassifikasiyaga ko’ra, tadqiqot ishlarida fbydaianiladigan asosiy metodlar emperik guruh metodiari hisoblanadi. Shunday bo’lsada boshqa guruh rnetodlariga ham qisqacha to’xtalib o’taniiz, Tadqiqot metodlarining birinchi . tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyosiash, iongityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb ataiadigan turlarni qamrab oladi.
Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiyada katta yoki kichik guruhlamt hamda ularning har xiS toifalarini o’zaro taqqoslash uchun, medisina psixologiyasida - sog’lom va bemor kishilaming psixik xususiyatlarini qiyoslash maqsadida, sport psixologiyasida sportchilarning holati, o’quvliligini va ishchanligini o’zaro taqqoslash maqsadida foydalaniladi.
Qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlaming bilish jarayonlari shaxs xususiyatlari, bilimlarni o’zlashtirish, aqliy qobiliyati, saiohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslaming tafovutSari va o’ziga xosligini o’rganishda qo’llaniladi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.BIonskiy, A.A.Smirnov, B.G.Ananev, D.B.EIkonm, P,Galperin va ularning shogirdlari ollb borgan tadqiqotkr (chaqaioqlik, go’daklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshl, o’smiriik, o’spiriniik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga oshirilgan.
Longityud metodiniag boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, hatto o’n yillab tekshiriladilar. Longityud metodidan nemis psixologi V.Shtem, fransuz psixologi R,Zazzo, rus psixoiogiari N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytes, V.S.Muxina va boshqalar ko’p yiiiardan beri foydalanraoqdalar.
Mazkur metod orqali bir xii jinsii (Hasan-Husan, Fotima- Zuhra yoki aralash jinsli Hasan - Zuhra, Fotima- Husan) egizaklar kuzatilgan. Longityud metodi yordamida sub'ektiv orniilaming o’ziga xosligini ob'ektiv shart - sharoitlari va ijtimoiy muhitning sinaiuvchiga ta'siri o’rganiladi. Chunonchi egizaklarning o’xshashligi va tafovuti, ta'sirlanishi, his-tuyg’uni o’zgarishi kishilar o’rtasidagi individual farqlar (ishchanSigi, tetnperamenti, o!iy nerv faoliyati tizimi va hokazo) bo’yicha ma'lumotlar olish iongityud metodi orqali amalga oshiriladi.
Kompleks metodi yordamida o’rganilgan ob'ektdagi o’zgarishlar turli nuqtai -nazardan tahlil qilinadi yoki u!arga har xil yondashiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlami o’zlashtlrish xususiyati psixologik jihatdan tekshirilayotgan bo’lsa, kompleks yondashish ta'sirida ana shu o’zlashtirishning falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatiari yoritiladl. Aytaylik, keksayishning biologik omiilarini o’rganish, uning psixologik, fiziologik, mantiqiy jihatlarini yoritishga xizmat qiladi.
Iimiy tadqiqot metodlarining uchinchi guruhi natijalarni qayta ishlash bo’lib, ular statistik (miqdor) va psixologik (sifat) tahlil turlariga bo’linadi.
Ilmiy tadqiqot metodlarini sharhlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir.
Genetik metod bilan tadqiqot davotnida tugallangan ma'lumotlar yaxlit holda, raaqsadga muvofiq tarzda sharhlanadi. Bu metoddan foydalanishning asosiy maqsadi sinaluvchida voijudga kelayotgan ichki, jamiki obraziaming rivojlanishi, faoliyat va bilish jarayonlarining o’zgarishiga tajriba natijasiga suyanib ta'rif va tavsif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat va xususiyatlarning namoyon bo’lish davri, bosqichi hamda ba'zi mashaqqatii daqiqalarga, hoiatiarga qo’shimcha sharhlar berish itnkoniyati tug’iladi,
Genetik metodga asoslanib psixik o’zgarishlar bilan rivojlanish bosqichlarining bevosita bog’liqligi ildizi aniqlanadi.
Donalash metodi tadqiqot ob'ektiga kirgan shaxs psixikasidagi barcha o’zgarishlardagi o’ziga xoslik, o’zaro aloqa, o’zaro ta'sir va uyg’unlikning o’zaro bog’lanishlari o’rganiladi. Jumladan, inson xuSqini idrok qilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafekkur jarayonlarining bir paytda, birgalikda tadqiq qilinishi bunga yorqin misoldir. Bunda har bir bilish jarayonioing usuli ifodalanadi yoki uning ahamiyati alohidu ta'kidianadi, uiarning o’zaro bogiiqSigi asoslab beriladi
Empirik metodlar gunihi o’z navbafida ikkiga, ya'ni asosiy va yordamchi metodlarga bo’linadi. Asosiy metodlarga kuzatish va eksperiraent metodlari kirsa, yordamchi metodlarga suhbat, so 'rovnoma, test, sosiometriya vafaoliyat natijalarini tahlil qilish kabi metodlami kiritish miimkin.
Kuzatisfe metodi - ikki xil bo’Iib, ob'ektiv (tasiiqi) va sub'ektiv (ichki) kuzatish turlari mavjud. Inson psixikasidagi o’zgarishlaral kuzatish uchun quyidagilar amalga osbiriiadi:
a) kuzatishning maqsad, vazifasi belgiianadi;
b) kuzatilayotgan ob'ekt tanianadi;
v) tadqiqot o’tkazish vaqti rejalashtiriSadi; .
g) kuzatish qancha davom etishi qafiylashtiriladi;
d) kuzatish insonning qaysi faoliyatida (o’qish, o’yin, mehnat, sport) amalga oshirilishi aniqlanadi;
e) kuzatislining shakli (yakka, gurah, jamoa) taniaoadi; yo) kuzatilganlami qayd qilib borish vositalari (kimdalik suhbat daftari, kiszatish varaqasi, magnitafon, videomagnitafon) tayyorlab qo’yiladi. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg’ulari, asab tizimining tashql ifodalari, imo-ishoralari, sezgirSigi, xulq-atvori, nutq faoliyati kabilar o’rgaBifadl. Ammo o’ta murakkab ichki kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqly xotira va aql zakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni yetmaydi. Masalan, o’spirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularnlng irodasi, ishchaiiligt, his-tuyg’usining o’zgarish xususiyatlari, talabga intilish, o’z harakatini idora qiJa olish yuzasidan materiallarni yig’ish mumkin.
Tashqi kuzatishda ba'zan tafakkur bo’yicha ham ma'Iumot!ar olish mumkin. Ish ustidagi kayfiyatni, chegradagi tashvish va iztirobni, sinchkovlik kabi ruiiiy holatlarni kuzatib, tafakkurdagi o’zgarishni aniqiash mumkin. Bundan tashkari qo’lning titrashi, asabiylashish, rsutqning buzilishi ham insonning ruhiyatidagi o’zgarishlar bo’yicha ma'lumotlar beradi. Psixologiyada o’z-o’zini kuzatish, ya'ni interospeksiya metodidan ham foydalaniladi. lekin bu psixoiogiyaning ilmiy bo’Imagan metodi hisoblanadi.
Tajriba yoki eksperiment metodi - o’z navbatida tabiiy va laboratoriya raetodiariga ajratiladi. Tabiiy tajriba metodSarining ilmiy asoslarini 1910 yilda rus psixologi A.F.Lazurskiy tomonidan ishlab chiqilgan. U kichik maktab yoshidagi bola shaxsining shakHanishini o’rganish maqsadida ushbu metodni qo’llagan. Tabiiy metoddan ishlab ehiqarish jamoalari a'zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o’qituvchilar, keksaygan kishiiarning psixologik o’zgarisMari, o’zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammo-larini hal qilish jarayonida fbydalanisb nazarda tutiladi, Tabiiy sharoitda 'inson psixikasini o’rganishdan sinaluvchiiarning o’zlari bexabar bo’lishi, talim jarayonida berilayotgan bllimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odatnlarga tarbiyaviy ta'sir o’tkazish, kundalik mehnat doirasida amalga osbirilishi. zavod va fabrikada esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim.
Tabiiy eksperiment metodi sirtdaa kuzatish metodidaa keskin farq qiladi. Sirtdan kuzatish metodida biror psixik jarayon kuzatilayotgan kishi o’sha jarayon qanday yuz faersa, shu holicha tekshiraveradi, lekin bu jarayonning namoyon bo’lishiga aralashmaydi, ya'ni pssxik jarayonni yuzaga keltiruvchi sharoitni o’zgartirmaydi. Tabiiy eksprement metodidan foydalanganda esa tekshiruvchi o’rganilayotgan biror psixik jarayonni o’zi vujudga keitiradi, iekin uni tekshirilayotgan odam uchun tabiiy bir sharoitda va uoga sezdirmasdan o’tkazadi.
Laboratoriya (klinika) eksperimenti metodining (1879 yiii V.Vunt kiritgan) asosiy xususiyati, shundan iboratki bunda o’rganilishi lozim bo’lgan psixik jarayoniarning (masalan idrok, diqqat,xotira kabi) qanday sharoitda qachon yuz berishini kutib o’tirmasdan tekshiruvchi kishi (eksperimentator) sinalayotgan odamda shu jarayonlami maxsus tarzda ishga soladi. Bundan tashqari laboratoriya eksprementi sharoitida eksperimentator o’rganayotgan har bir psixik jarayonni hohlagan marta, ya'ni takror-takror yaxshiiab sinab ko’rishi mumkin. Bu murakkab psixik jarayonlarning tabiatini o’rganishda katta qulaylik tug’diradi. Birinchidan, istaigan psixik jarayonni hohlagan paytda yuzaga keltirish vaqtai tejash imkonini bersa, ikkinchidan har bir psixik jarayonni takror-takror yuzaga keltirib, sinchiklab o’rganish bu jarayonlarning qonuniyatlarini aniqlash irakoniyatini beradi.
Hozirgi kunda odamdagi ayrim psixik jarayonlarning yuz berish tezligini, diqqataing barqarorligi va kengJigini^ xotiraning xususiyatlarini uquv hamda malakalaming qonuniyatlarini aniq va puxta tekshira oladigan ko’plab maxsus asboblar mavjuddir. Masalan, elektron xroooskop orqali ayrim psixik (aks ettirish, ko’rish, eshitish, hid biiish, teri sezgilari kabi) jarayonlarning yuzaga kelish tezligini aniq o’lchash mumkin. ESektroa taxistoskop orqali diqqatning xususiyatlarini belgilash mumkin, perseptosnetr orqali idrok qilish xususiyatlarini o’rganish mumkin, audiometr orqali eshitish xususiyatlarini o’rganish mumkin va boshqaiar. Umuman, hozirgi kunda texnikaning ildam taraqqiyoti munosabati bilan laboratoriya eksprementining imkoniyati ortib bormoqda.
Shuni esdati chiqannaslik kerakki, laboratoriya eksperimenti rnetodi bilan turli yoshdagi insonlarningg psixik jarayoniari o’rganiladigan bo’isa eksperimentni tayyorlash va o’tkazishda ularning yosh xususiyatiarini hisobga oiish kerak.
Psixik jarayonlarning moddiy, ya'ni nerv-fiziologik asoslarini ham laboratoriya eksprementi yordami bilan tekshiriiadi. Psixik jarayonlarning nerv flziologik asoslarini aniqlashda akademik I.P.Pavlovning shartli reflekslar metodi jiida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bu metod boialaniing o’sishini tekshirishda hamda birinctii va ikkinchi signailar tizimlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlami tekshirishda keng qo’Hanilmoqda.
Laboratoriya eksperimenti metodi eng aniq metod sifatida psixologiya fanining taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Lekin labarotoriya eksperiment metodining harn maiurn karnchiligi mavjud, Bu kamchilik shundan iboratki, laboratoriya sharoitida o’tkaziSayotgan tekshirish hech vaqt ma'lum sun'iylikdan xoli bo’imaydi. Tekshirilayotgan odamga hech narsa deyilmasa hara, bari bir laboratoriya sharoitining o’zi tekshirilayotgan odamning tabiiy psixik hoiatiga ta'sir qiiadi. Binobarin, bu narsa o’z navbatida tekshirish natijalariga saSbiy ta'sir qiladi. Ana shuni nazarda tutib laboratoriya eksprementi yordami bilan qo’lga kiritilgan natijalami ba'zan boshqa metodiar yordami bilan tekshirib ko’rish lozim bo’ladi. Labaraforiya eksperitnenti metodi niaxsns xona va turli asbobiar bilan bog’liq bo’lganligi sababli bu metoddan ayrim sharoitlarda foydalanish imkoniyati bo’lmaydi. Sfouning uchun psixologiya fanida laboratoriya ekspremeoti bilan bir qatorda tabiiy eksprement metodidan ham keng foydalanlladi.
Yordamchi metodlar
Suhbat metodi bilan inson psixikasini o’rganishda foydalanildi, Uning maqsadi va vazifasi belgiianadi. Suhbatning ob!ekti va sub'ekti tanlanadi, mavzu o’tkaziladigan vaqti aniqianadi, yakka shaxslar, guruh va jamoa bilan o’tkazish rejalashtiriladi, o’rganilayotgan narsa bilan bog’liq savol-javob tartibi tayyorlanadi, Suhbatning bosh tnaqsadi ma'tum bir vaziyat yoki muamrnoni hal qiiisli jarayonida inson psixikasidagi o’zgarishiarni o’rganishdir. Suhbat orqali turli yoshdagi odamiarning fafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, bilim saviyasi, e'tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to’g’risidagi ma'lumotlar olinadi, Suhbat chog’ida o’zaro izchil bog’langan savoliar beriladi.
Suhbat metodidan to’g’ri foydalanish va iindan kutiladigan natijaga erishish suhbat o’tkazish uchun puxta tayyorlanishga bog’liqdir. Suhbat metodi quyidagi shattlarga rioya qilishni talab etadi.
o’tkazilgaii suhbafning mavzusi va mazmuni sinaluvchining (araqqiyot darajasi hamda yosh xususiyatlariga .raos bo’lishi kerak,suhbat paytida sinaluvchilarga berilgan savollar maztnunan yaxshilab o’ylab olinishi lozim.
Suhbat paytida berilgan savollarga "ba", "yo’q" kabi qisqa tarzda emas, balki batafsil javob olishga erishish kerak.
Sinaluvchilar zerikib yoki toliqib qoknasliklari uchun suhbat qaddan tashqari cho’zilib ketmasligi lozim.
Subbat metodining yuqorida ta'kidlangan ijobiy jihatlari biian birga ayrira zaif tomonlari ham mavjud. Takrorlangan so’zIar, "g’aliz" iboralar nutqning tezligi, fikniing mavhumligi, zerikarliligi, muvaffaqiyatsizlikka sabab bo’ladi. Shuningdek, savol-javobning bir xil shaklda emasligi sinaluvchida o’ziga xos ishlash uslubi oshkoralikning yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma'lumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to’g’ri keiadi. Faoliyat inahsniiai tahlil qilish metodt
Inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va xayollning xususiyatlarini aniqlash maqsadlda bu metod faoliyat psixologiyasida keng qo’llaniladi. BoSalar chizgan rasnslar, yasagan o’yinchoqlar, modellar, yozgan she'rlarini tablil qilish orqali uiarning manfiqiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badliy va adabiy qobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiailarni qo’Uash tnumkin. Mazkur metoddan foydalanishda mahsuiotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi. Ob'ekt bilan sub'ekt o’rtasida muloqot o’rnatish uchun shaxsning psixikasi to’g’risida sirtdan tna'lum hukm, xulosa chiqariladi. ^
Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali bolalar, o’quvchilar, talabalar, konstruktorlar, olimlar, hunannafldSar, ishchilar psixik xususiyatiari to’g’risida malumotlar to’plash mutnkin. Lekin insondagl pslxik o’zgarishiar kamol topish va ularning kechishini ifodaiovchl materiallar yig’ish uchun bu metodning o’zi yetmaydi. Shuning uchun inson psixikasini o’rganish maqsadida boshqa metodlardan ham foydalaaish ma'qui.
Test metod! - "Test" inglizcha so’z bo’lib sinasfa tekshirish demakdir. Shaxsning aqliy o’sishini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa pstxik xususiyatlarini-tekshirishda qo’Haniladigan qisqa standart mas&la, topshiriq test deb ataladi. Test ayniqsa, odamning qanday kasbni egallashi mumkinligi, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, iste'dodlilar va aqli zaiflarni aniqiashda keng qo’llaniladi. Test metodining qimmati tajribaning Hmiylik darajasiga tekshiruvchining mahoratiga va qiziqishiga, yig’ilgan psixologik materiallaming ob'ektivligi vaularni iioiiy tahiil qilishga bog’liqdir.
1905 yildan fransuz psixoiogi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy o’sishi va iste'dod darajalarini o’lchash imkoniyati boriigi g’oyasini iigari surgandan keyin psixologiyada test metodi qo’llana boshladi.
Biografiya (tarjimai hol) raetodi - inson psixikasini tadqiq qiiish uchun uning hayot faoliyati, ijodiyoti to’g’risldagi og’zaki va yozma maiumotlar muhim ahamiyatga ega, Bu borada kishilaming tarjimai holi, xotiralari, esdaiiklari, o’zgalar ijodiga bergan baholari, taqrizlari alohida o’rin egallaydi. Shu bilan birga o’zgalar tomonidan to’plangan tarjimai hoi haqidagi materiallar, esdaliklar, xatSar, rasmlar, tavsiflar, baholar, magnitafon ovoziari, fotoJavhalar, hujjatli filmlar o’rganilayotgan shaxsni to’liqroq tasawur etishga xizmat qiladi.
Tarjimai hol malumotlari inson psixikasidagi o’zgarishlami kuzatishda uning suhbat va tajriba metodlari bilan o’rganib bo’ltnaydigan jihatlarini ochishga yordam beradi.
So’rovnoma metodi - psixologiyada keng qo’Haniladigan metodiardan biridir. Uning yordatnida turli yoshdagi odamiaming psixologik xususiyatlari narsa va hodisalarga munosabatiari o’rgamladi. So’rovnoma odatda 3 xil tuzilishda bo’Iadi. Ularning birinchisi anglangan motlvlarni aniqiashga mo’ljailangan savollardan tuziladi. Ikkinchi xiiida har bir savoinirsg bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi turida sinaluvchiga yoziigan to’g’ri javoblarni baliar bilan baholash tavsiya etiladi. So’rovnomadan turli yoshdagi odamlarning layoqatlarini, muayyan sohaga qiziqishSari va qobsliyatlarini, o’ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlashda foydalaniiadi.
Sosiometrik metod. Bu metod kichik guruh a'zoiari o’rtasidagi bevosita emosional mutiosabatlarni o’rganish va uiaming darajasini o’lchashda qo’llaniladi, Bunga Arnerikalik sosiolog Dj Moreno asos soigan. Mazkur metod yordamida muayyan guruh a'zolarining bir-birlari bilan munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatda kim biian birga qatnashishi so’raladi, Olingan malumotlar matrisa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor ko’rsatkichSar gumhdagi kishilarning shaxslararo munosabatlari to’g’risida tasawur hosll qitadi. Bu ma'Iumotiar guruhiy munosabatlarning tashqi ko’rinishini aks ettiradi.
Shuning uchim hozir Ya.L.Ko!ominskiy va I.P.Volfcov tomonidan sosiometriyaning yosh davri psixologiyasiga moslab o’zgartiritgan yangi turlari ishlab chiqarilgan. Bular shaxsnlng bir-birini tanlash rootivlarini keng ifbdalash imkonini beradi. Ayniqsa sosiometriyaning Ya.M,Kolominskiy ishlab chiqqan o’zgartirilgan turi bolalar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar haqida to’laroq axborotberadi.