O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Tug’ma va individual hatti -harakat. Instinkt haqida tushuncha.
Instinktlar-hayvoning tabiiy ehtiyojlariiii qondirisfa uchun qiladigan murakkab tug’ma harakatlaridir Qushiar juda ustalik biian in yasar ekariiar, material tanlash va inni pishiq qilib qrnish yo’lida xilma-xil harakatlami bajaradilar. Masalan, qaldirg’ochlaming in qurishi, Kalyushka deb ataluvchi baliqning erkagi suv tagida yerdan chuqurcha kovlab, uni mayda suv o’simliklari bilan to’sadi, iming yon devorini quradi va ustini berkitadi buni u yirik'roq o’simliklardan uz tanasidan dimsimon modda chiqarib yasaydi. Shundao keyin erkak baliq urg’ochi balqni urug’ qo’yish uchun haydab kirgizadi va to urug’dan baliqchalar ochib chiqqunga qadar in atrofini qo’riqlab tiiradi. Rus zoopsixoiogi V.A.Vanger (1849-1934) urg’ochi o’rgitnchakning nomaqul bo’lib qolgan instinktlari sharotida uning xatti-harakatlarini kuzatgan va tasviriab bergan edi,
Chunonchi, ko’pincha o’rgimchak pillasining ichidagini zararkunandalar yeb kctgan bo’Iadi. Lekin urg’ochi o’rgimchak bo’shab qoigan pillani qo’riqlashda va u yot|dan-bu yoqqa ko’chirishda davorn etadi. Shunday hoiJar ham bo’ladi-ki, urg’ochi o’rgimchak piilani yasab va odatda tuxutn qo’yish chog’ida bajaiiladigan harakatlami bir necha tnarta takrorlab, amakia tuxuro qcv ymasligi ham mumkin. Shunday bo’lsa-da, u kelgusi bosqichga, ya'ni bo’sli pillani qo’riqlashga va uni u yoqdan - bu yoqga ko’chirishga o’fadi. Asalarilar reaksiyasining inaqsadga muvofiqligi ham nisbiydir. Agar mumkatakning orqa tomoni teshib qo’yiisa, asalari yaroqsiz uyaga nm'lum niiqdordagi shirani to’kib bo’lgach, garchi uning ikkinchi tomonidan shira oqib ketadigan bo’lsa ham mum bilan berkitib kefadi. Fransuz tadqiqotchisi K.Fabri yer arisining bir qoiipdagi maqsadga rauvofiq bo’Lmagan xatti-harakatini kuzatgan edi. Yer arisi uyasining oldiga chalajon chigirtkani keltirib, barcha arilar singari uyasini lekshirish uchun kirib ketganida tadqiqotchi uning o’ljasini yiroqqa surib qo’yadi. Ari uyasidan chiqib, uni izlab, shoshib yana uyaslning oldiga qo’yadi va tekshirish uchun ynna uyasiga kirib ketadi, Fabri arining uyasi oldidan cMgirtkani qirq marta chetga surib qo’yadi va ari qirq martasida ham o’ljasini topib, uni olib kirish uchun uyasini tckshirgan. Bu misollar instinktning cheklanganiigini ko’rsatadi. Instinktiv harakatlar mimyyan shart-sharoitlarga qat'iy bog’liq bo’Iadi. Instinktning amal qiiish mexanizmi s[iundnn iborat-ki, tashqi shart-sharoitiar reflektor munosabatni bildirishga undaydi, cng oxirida esa navbatdagi munosabat bildirish uchun qo’zg’aydi va hokazo. Shu liir/da reflekslaming butun bir zanjiriiii harakatga keltirad; va nasliy yo'1 bilan nuistahkamlangan dastumi amalga osMradi. Instinktiv harakatlar standart shart-shnroitlar o’zgarishi bilanoq o’zining maqsadga muvofiqligini yo’qotadi. Shuoday qilib, xatti-harakatlaming instinktiv shakilari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdir.
Hayvonlarning instinktlari turli xii ko’rinishda namoyon bo’ladi.
Ovqatlanish insiinkti - hayvoniaming o’zi va bolasi uchun ovqat qidirib topish, ovqat g’arnlash harakatlaridir.
Himcsyalanish instinkti - hayvon o’z hayotini va omonligini saqlash harakatlarida ifodalanib, u ikki ko’rinishda sodir bo’ladi. Birinchisi dushmanga hujum qiiish, ikkinchisi o’zini himoya qilishdir, har bir hayvon dushmandan himoya qilish uchun biror organidan shoxlari, tuyoqiari. tish-tirnoqlari, tikaniari kabi yoki zaharli-qidli suyuqlikdan foydalanadi. Masaian, Afrika kobrasi o’z zahrini 3,5 metr masofagacha ota oladi, Amerikada terisining usfi qora jun bilan qoplangan uncha katta bo’lmagan bir yirtqich hayvon yashaydi. U amalda barcha turdagi yirtqich hayvonlarning hujumidan saqlangandir. hayvonlar uni orqasidagi uzun chiziqidan tanib oladi. Bu hayvon skuns deb ataladi. Tabiat skunsga bir bezni ato etganki, u benihoya zaharli, hidli suyuqlik tarqatadi. Salgina xavf tug’ilishi bilanoq, skuns dushmaniga orqasini o’girib, dumini ko’taradi va havoga suyuqlik purkaydi. Natijada eng katta yirtqichlar hatn bir necha soat davomida "qushidan ketib qoladi". Amerika qifasidagi barcha hayvonlar skunsni chetlab o’tishga harakat qiladilar. Bu hayvonni yangi iqlimga moslashtirishga qaror qilinib, yosh hayvonlarni oldiniga o’ralgan maydonda saqlashdi. Yirtqichlami parvarish qiiishda xizmatchilar qiynalmas-liklari uchun hayvonlardagi mumak bezlari olib tashiandi. Erkinlikka qo’yib yuborilgan skunslar o’rmonlarda betnalo! yurishardl. Skunslarga hujum qila boshlanganida, ular qochmasdan, orqalarini o’girib turishaverdi va dushmanlarining yengilgina o’ljasiga aylanishdi. Shundan keyin, skunslarning bezlari kesib tashlanmay, ulami boqishning boshqa usuilari topiidi.
Nasl qoldirish instinkti - bu ota-onalik instinkti sifatida ko’rinib, nasl - avlod uchun g’amxo’rlik qilish, uni ma'lum vaqtgacha ovqat bilan ta'min etish, xavf-xatardan saqlash o’z bolalarini parvarish qilish tug’ma mahoratiga ega bo’Sib, o’z naslining kelajagi haqida g’amxo’rlik qiladi. Jumladan, o’rgimchakning ba'zi turlarida urg’ochilafi o’z tuxumi uchun tolaiardan pillalar yasaydi. Bu pillani urg’ochi o’rgimchak qo’riqiab va tez-tez ko’chirib yuradi, o’rgimchak bolalari paydo bo’Jishi bilan urg’ochi o’rgimcbak uyalarini yonidan siijimasdan qo’riqlab turadi. Nasli kattalashgani sari urg’ochi o’rgimchak ham ularga skmcha befarq bo’la boradi va so’ngra esa crrgimchak boialari mustaqil harakat qiladigan bo’lib, qolgandan key in ul ami tashlkb ketadi.
To’da bo’Iib yashash instinkti-bu instinkt hayvonlarning turli usullar bilan o’zaro aloqa qilishida xilma-xif shakida birgalashib, to’dalashib, poda bo’lib, gala bo’Iib yashashlarida zohir bo’ladi. Bu to’dalanish ba'zi hayvonlarda doimiy xarakterga ega bo’lsa (chunorvchi, chumolilar, asalarilar), ba'zilari esa o’ziga o'xshash..,f hayvonlar bilan vaqti-vaqti bilan birgalashib yashaydi asosan yirtqich hayvonlar masalan, qoplon eng kuchli va maymsm uchun eng qo’rqinchli yirtqich hisoblanadi.^ qoplon maymunlarga yerda doim mushukdek chaqqon hujum qiladi, Shimparize doim kuchli hayvon, lekin qoplondan uiarga doim kuo yo'q. Shimpanzelar qoploimi odatda yomon ko’radilar, uni ko’rishlari bilanoq shimpanze maymunlari to’da bo’lib, ' vahshiyona bukchayib qo’llarini pastga tushirib, sakrab, baqirishib hayvonni hamma tomonidan qurshab oladiiar. Ayrim hollarda shimpanzelar qo’Ilariga kaltak olib, qoplonni urib haydaydilar. Hashoratlar galasi, kushlar galasi, sut emizuvchilar podasi, yirtqichlar to’dasi, hayvonlarning doimiy to’da bo’lib yashash shaklidir.
Malumki. asalarilar uyasida bitta ona ari, bir necha o’nlab erkak va blr necha yuzlab bepusht ishchi ari (jinsiy organlari yetishmagan)Iar bo’Sadi. Ishchi arilaming xatti -harakatlari juda ham murafckabdir. Rivojlana borgan sari har bir ishdii asalari uyadagl vazifasini o’zgartira boradi. Oldiaiga u asalari bolalarini (gutnaklarini) boqadi, uyani tozalaydi, so’ngra uyani qo’riqlaydi, ozuqa topib keladi, katakchalar yasaydi, Yerda yashaydigan arining instiktlari ham juda murakkab harakatlar zanjiridan iboratdir. U o’ziga uya qazib olib, uchib ketlshidan oldin har gai uni og’zini tuproq bilan qoplaydi. o’ljasini oiib kelganidan keyie ari uni uyaga kiraverishiga qo’yib, haligi tuproqni chetga surib, uyani tekshirib ko’radi, shundan keyingina uni uyaga olib kiradi,
Instinktiv harakatiar, tug’ma va nasldan-naslga o’tadigan ongsiz harakatlardir, Uiar hayvonlarning hayot uchun kurashish va muhitga eng muvaffaqiyatli uyg’unlashish jarayonida Siosil qilingan holda irsiy yo'1 bilan mustahkamianib qolgan. ongsiz harakatlardir. Bular aq! bilan o’ylab bajariladigan oqilona harakatlar emas. Masalan, yangi tug’ilgan sichqon bolalarini cho’miltirib, mushuk oldiga olib kelinsa, u sichqonnl o’z bolalaridek mehr bilan boqadi, emizadi, hlmoya qiladi, ammo uni sichqon bolasi ekanHgini anglamaydi, o’rdak tuxumlari tovuqqa bostirilganda, u o’rdak tuxumining farqiga bomiasdan, shu tuxumdan chiqqan o'rdak bolalarini boqadi, ular suvga tushib suzganlarida suv labida u yoq, bu yoqqa yurib ularning tovuq jo’jalari emasligini anglamaydi. Deraak, instinktlar doimo bir shaklda ko’rinadigan harakatlardir, ammo instinktlar sharoitga muvofiq o’zgarishi mumkin.