O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Hayvonlar intellektual hatti- harakat formalari.
Aql (intellektual) bosqichi hayvonlarning deyarli murakkab faoiiyati bilan tavsiflanib, u aks ettirishning murakkab turidir. "Hayvonlarning borliqni psixik aks etish usuli intellektual faoliyatga o’tishida alohida narsalargina emas, baiki ularning munosabatiarini aks ettirish ham vujudga keladi. Hayvonlar rivoj-lanishning bu bosqichida, narsalar orasidagi bog’ianishlarni aks ettira oladilar.
Nemis zoopsixologi V.Kyolpeming tadqiqotlarida maymunlarga yetib bo’lmaydigan joyga xo’rak qo’yiladi. Xo’rakdan yaqinroq, lekin bevosita yetib bo’lmaydigan joyga uzun tayoq qo’yiladi. Bu tayoqqa yetishish uchun qafasda qisqa tayoqcha bilan xo’rakni olib bo’lmaydi, Maymun esa birinchi bosqichda qisqa tayoq bilan uzun tayoqni oiadi. Ikkinchi bosqichda esa uzuri tayoq orqali" xo’rakni olishga muvaffaq bo’ladi.
A,N.Leontevning fikricha, muvafFaqiyatsiz harakatlardan so’ng to’satdan javobni topishi aqliy xatti-harakaflaming yana xususiyatidir. Bu hodisa V.Kyoler tomonidan "insayt"-ravshanlashish deb atalgan.
Aqliy xatti-harakat boshqa ikki xususiyati mavjud boiib, bu topilgan muammoning yechimini tez eslab qoiish va shu bilan shakllangan operasiyalarni bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o’tkaza olishdir.
Hayvonot olamining yuksak bosqichidagi vakillari (quraqlikda yashovchilardan, xiisusan, odarnsimon maymunlar, dengiz hayvonlaridan delfmiar) instinkt, ko’nikmaiarai egallashdan tashqari yana murakkab harakatlami bajara oiadi, hayvonlaming bunday xatti-harakatlarini inteliektua! harakatlar desa bo’iadi. Intellektual xatti-harakatiar hayvonning ancha yuksak shakldagi psixik faoiiyati bilan bog’liq bo’Iib, u tug’ma instinktlar va hayotda hosil qilingan ko’nikmaiar hayvonning yashash sharoiti talablariga javob bera olmagan taqdirda yuzaga keladi. Yuksak taraqqiy qilgan hayvonlar ular uchun ma'lum muammolar bilan bir qatords yangi bo’lgan narsani ham hal qiia oiadilar. Masalan, tajriba o’tkazilgan asbob ikkita bo’sh naychadan iborat edi. Naychadan bittasiga qarg’aning ko*'z o’ngida inga bog’langan xo’rak bir parcha go’sht joylashtirildi. Qarg’a xo’rakning naycha ichiga kirib ketganini ko’radi
Maymunlarda o’tkazilgan tadqiqot ham bunga yaqqol misoldir. Qafasning shipiga banan osib, qafas ichiga ikfci - uchta yashik yoki bir ikkita qaraishli tayoqcha qo’yadilar. Maymun qafas ichiga kirishi biian mevani olmoqchi bo’ladl, ammo bo’yi yetmaydi. Maymun tevarak-atrofiga ko’z yugurtirib, yerda yotgan qamishni ko’radi, va bu qamish bilan mevani qoqib tushirishga harakat qiladi. Lekin unda ham bo’yi yetmaganidan so’ng qamishlarni olib, bir neclta yaqt ular bilan turlicha harakatlarni qilib ko’rib, ular bir-birini ichig kirib, uzunlashadi, keyin maymun bananni qoqib tushiradi. Yoki yerda yotgan yashikni ustma-ust qo’yib uni mevaning tagiga surib keltiradi va ustiga chiqib mevani olmoqcht bo’Iadi, ammo bo’yi yetmaydi, Shunda maymun yerda yotgan boshqa yashiklami usttna-ust qo’ylb, narvon qiladi va ularning ustiga chiqib mevani olib yeydi.
Kishi ko’ziga maymuniar nechog’li aqili hayvon bo’lib tuyulmasin, ammo ularning tafakkuri nihoyatda tordir. Bu fikrni isbotlash uchun shunday bir tajriba o’tkazilgan. Yashik qo’yilgan meva oldiga spirt lampasi yoqib, yonib turgan spirt lampasining tepasiga suvli - jo’mrakli bak va stakan qo’yiiadi. Mevani oiish uchun maymun avval olovni o’chirish kerak bo’ladi. Bir odam olovni o’chirib, ovqat olish yo’Iirii maymunga ko’rsatadi, maymun bakdagi suvdan krujkaga quyib olovga sepadi va so’ng mevani olib yeydi. Keyinchalik suv to’ldirilgan bak boshqa stolga ko’chiriladi. Maymun bir stoidan, ikkinchisiga o’tish uchun uzim ko’prik yasab ko’prik orqali boshqasiga o’tgan va bakdan krujkaga suv to’ldirib yana org’asiga qaytgan, nihoyat olovni o’chirib, rnevani olib yegan. Aynan maymun atrofida suv turib bundan foydalanmagani qiziqdir. Bu raaymunda umumlashtirish xususiyati yo’qligidan dalolat beradi, ya'ni har qanday suv olovni o’chira olishini maymun mutloqo tushunmaydi, u. o’zi ko’rgan ishini, ya'ni bakdan olingan suv bilan olovni o’chirislinigina qila oladi, xoios. Bulardan malumki, aqlni ishiatish bilan biror bir masalani hal qilishda maymun masalani yechishni barcha zamr shartlarini ko’ra olmaydi, uiardan faqat ayrimJarinigina fahmlaydi, xolos. Maymunlarning intellektual harakatlari har qanday harakatlami sinab ko’rish jarayonida aniq amaliy tafakkur tarzida sodir bo’Iadi. Taqlidchanlik - maymuniar hulq-atvorining xarakterli xususiyatidir. Masalan, maymun supurgi bilan polni supuradi va "lattani ho’llab siqadi", "polni artadi", "yuvadi". Odatda, maymunlar harakatning natijasiga emas, balki harakatning o’ziga taqlid qiladilar. Maymun polni supurar ekan, axlatni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib yuraveradi-yu, lekin axlatni poldan tozalab ola bilmaydi,
Shunday tadqiqot o’tkazilgan uyga bo’sh chelak va quruq latta qo’yilgan. Maymun latta biian polni artadi va har safar u lattani chelakka tushurib aylantirib siqadi, bu ishni maymun farrosh qilgani kabi bajaradi. Shuningdek, maymun qalam bilan daftarga "yozadi" (chiziqiar chizadi) va unga dlqqat bilan qaraydi. Maymunga qalam o’rniga tayoqcha berilsa, qam u "yozishni" davom ettiradi, Intellektual harakatning natijasiga taqlid qilish maymunlarda uchramaydi.
Amerikalik olimlar CXarlon, M.Xarlo«, S.SuomiIarning tadqiqotlari yangi tug’ilgan mayraunlar bolasi sun'iy onaning ayrim turlarigagina haddan ziyod ixlos qo’yishi mumkinligini ko’rsatadi. Tajriba qo’yidagicha olib boriladi, ya'ni Makaka tnaytnunining yangi tug’ilgan bolalarini xuddi haqiqiy onasining kattaiigida qilib ishlangan sun'iy ona bilan qafasga solib qo’yiladi, Maymunchalaming biriga metall kraskadan yasalgan "ona", ikkinchisiga yog’och silindrdan yasalib, tukli rnato bilan o’ralgan "ona" to’g’ri keladi, Yutnshoq onalik maymuncha ko’p vaqtini uning yonida o’tkazadi, uni goh quchoqlar, goh uning ustiga ham chiqib ketardi. U har gai xavf tug’ilsa, onasining himoyasiga qochib borgan. Metall onaga tekkan inaymuncha esa juda qiynatdi. Tadqiqotlar .shuni ko’rsatadiki, maymunlaming bolalari sut bergan onadan ko’ra, sut bermasa ham matodan yasalgan onani afza! ko’rishadi. Matodan yasalgan onalar maymuniarda xavfsizlik va ishonch hissini uyg’otadi.
Biroq yuksak taraqqiy etgan katta maymunlaming instinktiv xatti-harakati, bir hujayrali hayvonlar instinktidan jiddiy farq qiladi. Yuksak taraqqiy etgan maymunlar (jumladan shimpanze)da xatti-harakatning uya qurishdek tug’rna shakii mavjuddir. Tabiiy sharoitiarda uiar har kuni daraxtlarda shox-shabalardan uya qurishadi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, maymunlar uya qurishda, materiaHarni tanlash chog’ida amaliy tahiilga bitioan isk ko’radilar. Tadqiqot jarayonida maymunlarning binokorlik "faoliyati" kemiruvchilar (kaiamush)ning uya qurishi bilan taqqoslab ko’rildi. Qattiqligi turlicha materiallar, jumladan, daraxt shoxlari va qoqoz mavjud boigan holda shitnpanze va kalamushiar qam uyani bir xil tipda, ya'ni uyaning asosiy qismini qattiq materialdan yasab, ichiga ancha yumshoqroq niaterial to’shaydi, Agar shimpanze va kalamushga faqat yumshoq materiai berilsa, u holda ikkalasi ham uyani shu materialdan qurishga tushadi. Lekin ular tavsiya qilingan materialdan uyalarini yasab bo’lganlaridan keyin uJarga ancha dag’alroq material berilsa, u holda hayvonlaming reaksiyaiarida darhol sifat farq ko’rinadi. Shimpanze ancha dag’al materialga ega bo’lganidan keyin shu zahotiyoq uyasmi qayta qurishga kirishadi. Yumshoq materialdan qurilgan inshoatini bir chekkaga surib qo’yadi va ancha dag’ai materialdan uyaning asosinl qura boshlaydi. Shundan keyingina u yumshoq materialdan foydaianadi, uoi uyasining ichki yuzalariga to’shaydi, kalamushlarda ham xuddi shunga ovxshash vaziyatni ko’rishni davom ettiradilar, dag’al materialni yumshoq material ustidan tushay beradilar, Shunday qilib, uya qarish maymunlarda garchi instinktiv faarakatiar natijasida amalga oshirilgan bo’lsa, ham bu harakatlar tashqi shart-sharoitlar hisobiga oiingan holda yuz beradi. Inteliektua^xattMiarakatlar
Hayvonlarning ko’pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib ketadi. Jumladan, rus psixoiogi N.N.Ladigina -Kots (1889-1963) ning tajribalarida Paris degan shimpanze Ichiga xo’rak solingan naychani olishi bilanoq naychaning ichiga kiritish uchim yaroqli bo'lgan, ishlatishga qulay qurolni tanlashga tushardi. Bunda Paris turli belgtlarni-narsalarning shakli, umnligi, kengiigi, qalinligini ajrata bilardi. Agar nios keladigan narsa topilmasa Paris yonida yotgan daraxt shoxlaridan yon shoxlarini yullb oiar, enli taxtadan payraxaiar ajratib chiqar, bukiangan simlarni to’g’irlar, xulias maymunlar "qurol" yashar edi.
Biroq yuksak taraqqiy etgan maymunSardan "qurol yasash" faoliya-tining ahamiyatini oshirib yuborish yaramaydi, E.G.Vasuro, N.NLadigina-Kotslar o’tkazgan tajribalaridan ma'lumki, shimpanzelar aynan bir xildagi vaziyatda, ya'ni maqsadga erishish uchun ikkita tayoqni biriashtirish zarur bo’igan paytda o’zlarini yo’qotib qo’yishadi. Buni quyidagicha izohlash mumkjn, ya'ni shoxlarni g’ajish, payraxalarni ajratish maymunning tabiatda bajaradigan harakatlaridir. Lekin maymuniar tabiiy sharoitiarda tayoqlami bir-biriga ulab ish ko’rmaydL