O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti

 
Nazorat savollari: 
1. Hayotni uzoq muddatli sug‗urtalashda sug‗urta shartnomasining asosiy 
shartlari nimalardan iborat? 
2. Hayotni sug‗urtalashda sug‗urtalovchi va sug‗urtalanuvchilarga qanday 
soliq imtiyozlari taqdim etilgan? 
3. Bonus to
„
lovli hayot sug
„
urtasining asosiy mohiyati nimadan iborat? 
4. Hayotni sug‗urtalashda sug‗urta mukofoti to‗lovini to‗lash qaysi 
muddatda amalga oshirilishi kerak? 
5. Hayotni uzoq muddatli sug‗urtalashda sug‗urta shartnomasi kamida va 
ko‗pi bilan qancha muddatga tuziladi? 

---

210 
14-BOB. HAYOT SUGU‟URTASINING MAJBURIY TURLARI.
ANNUITET SUG„URTASI 
14.1. Hayot sug„urtasida annuitet tuashunchasi va annuitet
shartnomasining asosiiy shartlari 
Annuitet
- 
renta va nafaqalarni sug‗urtalashning hamma turlarini 
umumlashtiruvchi tushuncha. Bunda sug‗urtalanuvchi sug‗urta kompaniyasiga bir 
vaqtning o‗zida yoki bir necha yillar davomida tegishli sug‗urta mukofotlarini 
to‗laydi. Keyin sug‗urtalanuvchi butun hayoti davomida sug‗urta kompaniyasidan 
daromad oladi. Annuitetning bir turi hisoblanadigan fuqarolarning yillik 
daromadini sug‗urtasi bugungi kunda Buyuk britaniyada, Fransiyada va AQSHda 
keng rivojlangan. 
Boshqacha qilib aytganda annuitet – sug‗urta shartnomasi bo‗lib, u 
sug‗urtalangan shaxsning bir zumli to‗langan mablag‗i evaziga hayotining bir 
qismi davomida yillik to‗lanadigan renta hisoblanadi.
Odatiy hayot sug‗urtasida sug‗urta qoplamasi sug‗urtalangan shaxs vafot 
etganida to‗lansa, annuitetlar sug‗urtasida buning aksi bo‗lib, sug‗urta qilingan 
shaxs toki hayot bo‗lgunigacha sug‗urta qoplamasi to‗lab boriladi. Amaliyotda 
yillik renta har chorak yoki har oyda to‗lab borilishi kerak, lekin bu renta, to‗lab 
borilgan bir yillik rentaning umumiy hisobiga teng bo‗ladi. 
Odatda bir martalik kirimning to‗lovini to‗lash uchun sug‗urta mablag‗lari 
yoki yig‗ib borilgan hayotni sug‗urtalash mablag‗lari ishlatiladi. Ba‘zan annuitetlar 
xaridini muddatli to‗lab berishga ruxsat etiladi. 
Annuitetlar quyidagi ko‗rinishlarga ega: 

Prenumerando (oldindan to‗lov); 

Postnumerando (kechiktirilib beriladigan to‗lov); 
Birinchi holatda, belgilangan kundan to‗lov amalga oshiriladi, ya‘ni yilning 
boshi, chorakning boshi yoki oyning boshiga to‗g‗ri keladi.
Ikkinchi holatda, to‗lovlar to‗lov muddatining oxirida amalga oshadi.

---

211 
Ko‗p hollarda annuitetlarni nafaqaga chiqish oldi yoki farzandlar ta‘limini 
to‗lash uchun sotib olinadi (3-shaxs foydasi uchun). 
Annuitetlarning sug‗urta narxini aniqlash uchun aholinig yuqori sog‗lomlik 
ko‗rsatkichi va vafot etish koeffitsientli jadvallaridan foydalaniladi.
Quyidagi turdagi annuitetlar mavjud
27
: 

Oddiy annuitet. 
Bir martalik to‗lovi asosida sug‗urtalanuvchiga umrboqiy bir yillik renta 
to‗lanadi. 

Kechiktiriladigan annuitet. 
Shartnomani imzolayotganda, imzolash vaqti va rentalarni to‗lash vaqti aytib 
o‗tiladi. Kechiktirilgan vaqt uchun muddatli daromadlar belgilanadi. 
Sug‗urtalanuvchiga bu daromadlar annuitetlarni to‗lash uchun beriladi. 

Tez annuitet. 
Sug‗urta shartnomasida belgilangan muddat yoki vafot etish holatida renta 
to‗lovlarini to‗lash ko‗zda tutilgan (qaysi bir hodisa tez amalga oshishi inobatga 
olinadi). 

Kafolatlangan annuitet. 
Shartnomada kafolatlangan muddatgacha sug‗urtalanuvchining hayot yoki 
qazo bo‗lishiga qaramay renta to‗lovi amalga oshadi. 
Shunday qilib, mabodo sug‗urtalanuvchi kafolatlangan muddatgacha vafot 
etsa, renta to‗lovlarini shartnomada belgilangan muddatgacha merosxo‗rlar oladi. 
Umumiy renta mablag‗i merosxo‗rlarga bir martada to‗lanishi ham mumkin. 

Mablag‗larni himoya qilish annuitetlari. 
Bu shartnomaga binoan sug‗urtalanuvchi yoki merosxo‗rlar to‗liq to‗lab 
borilgan mablag‗ni olishadi. Sug‗urtalanuvchiga umrboqiy foyda to‗lovi 
kafolatlanadi. Agarda sug‗urtalanuvchi oldinroq vafot etsa, umumiy to‗lanadigan 
rentaning hisobi merosxo‗rlarga mablag‗dan qolgan farq sifatida to‗lab beriladi. 

O‗sib boruvchi summali annuitetlar. 
27
David Bland Insurance: Principles and Practice. The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 2003. 

---

212 
Inflyasiya jarayonlarining mavjudligi va shartnoma muddatlarining uzoqligi 
tufayli sug‗urtalanuvchiga to‗lanadigan qoplamalar o‗z qiymatini yo‗qotib boradi. 
Shuni hisobga olgan holda ba‘zi sug‗urta kompaniyalari inflyasiya darajasidan 
kelib chiqqan holda o‗sib boruvchi summali annuitetlarni qo‗llay boshlashdi. Ba‘zi 
sug‗urta kompaniyalari esa iste‘mol indekslarini qo‗llash orqali sug‗urta 
summalarini indeksatsiyalashni amalga oshirishmoqda. 
Bu annuitetlar oddiy annuitetlarga nisbatan kam boshlang‗ich to‗lovlarni 
ko‗zda tutadi. 

Hayotni birgalikda sug‗urtalash va oxirgi yashab qoluvchi uchun 
annuitet. 
Pensiya ta‘minotini amalga oshirish zaruratidan kelib chiqib, er-xotindan biri 
vafot etganda ham ikkinchisi qoplamalarni olishini ta‘minlash maqsadida bir yo‗la 
ikki kishining hayotini sug‗urtalash bilan bir vaqtda annuitetlar sug‗urtasi ham 
amalga oshiriladi. Bu shartnomaga binoan er-xotindan biri vafot etgan taqdirda 
qoplamalar odatda to‗liq saqlab qolinadi yoki ba‘zi hollarda uchdan biriga 
qisqarishi mumkin.
Bu annuitetlar oldindan yoki sug‗urta hodisasidan keyin, proporsional yoki 
noproporsional, kafolatlangan summa bilan yoki oddiy annuitetlar kabi to‗lanishi 
mumkin. 

Pensiyaga chiqish uchun annuitetlar. 
Inson pensiya yoshiga etganda pensiya rejasi bo‗yicha yig‗ilgan sug‗urta 
qoplamasi annuitetlarni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin. Bunday qoidalar 
Angliya pensiya tizimida mavjud. 
Ushbu qoidaning o‗ziga xos xususiyatlari: 
- shartnoma kim bilan tuzilganligidan qat‘iy nazar, yig‗ilgan summa hayot 
sug‗urtasi bilan shug‗ullanuvchi sug‗urta kompaniyasi yoki o‗zaro sug‗urtalash 
jamiyatidan annuitetni sotib olish uchun ishlatilishi shart. Annuitet 50-70 yoshlar 
oralig‗ida kuchga kirishi zarur. Quyidagi holatlarda 50 yoshdan oldin ham kuchga 
kirishi mumkin: 

---

213 
- agar inson aqliy imkoniyatlar yoki jismoniy holati bilan bog‗liq yuzaga 
kelgan kamchiliklar natijasida o‗z xizmat vazifasini bajara olish imkoniyati 
yo‗qolsa yoki inson egallab turgan vazifa bo‗yicha ertaroq yoshdan pensiyaga 
chiqish tartibi belgilangan bo‗lsa; 
- annuitet insonning qachon ishni to‗xtatganligidan qat‘iy nazar, 50 yoshdan 
70 yoshgacha bo‗lgan har qanday vaqtda to‗lab boshlanishi mumkin; 
- annuitet faqat hali hayot bo‗lgan shaxsga beriladi va uni oluvchining shaxsi 
o‗zgartirilishi yoki muddatidan oldin sotib olinishi mumkin emas; 
- to‗lanayotgan annuitetning qolgan qismi sug‗urtalangan shaxs vafot 
etgandan keyin o‗n yil davomida uning merosxo‗rlariga berilishi mumkin; 
- sug‗urtalangan shaxs o‗zi vafot etgandan keyin uning turmush o‗rtog‗i yoki 
qaramog‗idagilardan biriga berish maqsadida kamaytirilgan annuitet olish 
huquqiga ega. 
Bunday qoidalar ba‘zi o‗zgarishlar bilan boshqa mamlakatlarda ham 
qo‗llanib kelinmoqda. 
O‗zbekiston Respublikasida annuitet sug‗urtasining majburiy turi 
O‗zbekiston Respublikasining 2009 iyul 16 apreldagi «Ish beruvchining fuqarolik 
javobgarligini majburiiy sug‗urtasi to‗g‗risida» gi O‗RQ-210-sonli qonuniga, 
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ish beruvchining fuqarolik 
javobgarligini majburiiy sug‗urta qilish to‗g‗rsida» gi O‗zbekiston Respublikasi 
qonunini joriiy etish chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi 177-sonli qaroriga hamda 
O‗zbekiston Respublikasining 2005 iyil 11 fevraldagi «Mehnat vazifalarini 
bajarishi bilan bog‗liq ravishda hodimlarga etkazilgan shikastlar, kasbiiy 
kasalliklar yoki sog‗liqiga boshqa zararlarni qoplash qoidalari»ga muvofiq amalga 
oshiriladi.
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq majburiiy sug‗urta shartnomasi 
bo‗yicha jabrlanuvchi yoki zararni qoplanishiga haqli shahsning zararlari bir yildan 
ortiq muddatda qoplanishi belgilangan hollarda Ish beruvchi uning hisob raqamiga 
pul mablag‗lari kelib tushgan kundan e‗tiboran yetti ish kuni ichida annutitet 
shartnomasini tuzishi shart.

---

214 
Annuitet shartnomasi bo‗yicha sug‗urta kompaniyasi annuitet shartnomasida 
kelishilgan to‗lov uchun (sug‗urta mukofoti) sug‗urta puli chegarasida bir yildan 
ortiq muddatga joriiy to‗lovlar ko‗rinishida sug‗urta qoplamasini quyidagicha 
tegishli shahsga to‗laydi:
- mehnat jarohatini olish bilan bog‗liq ravishda uning sog‗liqiga etkazilgan 
zarar, ish vazifalarini bajarish bilan bog‗liq kasb kasalligi uchun jabrlanuvchiga;
- ish vazifalarini bajarish bilan bog‗liq ravishda hodim vafot etganda 
sug‗urta qoplamasini olishga haqli naf oluvchiga.
Annuitet shartnomasining asosiiy shartlari:
1. Annuitet shartnomasi jabrlanuvchi mehnatga layoqatini yoqotgan ma‗lum 
muddatga yoki naf oluvchi boquvchi-hodimning vafot etishi munosabati bilan 
qoplama olishga haqqi bo‗lgan muddatga tuziladi.
2. Sug‗urta mukofotining to‗lovi butun sug‗urta muddati uchun Ish beruvchi 
tomonidan bir vaqtning o‗zida to‗liq amalga oshiriladi.
3. Sug‗urta qoplamasining miqdori ish haqining miqdoriga bog‗liq. Annuitet 
shartnomasi bo‗yicha sug‗urta qoplamasi quiyidagi ko‗rinishda to‗lanadi:
- jabrlanuvchining mehnatdagi jarohatgacha bo‗lgan o‗rtacha oylik ish 
haqining mehnat qobilijatini yoqotish yoki kasb kasalligi darajasiga mos 
foizlaridagi oylik to‗lovlar;
- vafot bo‗lgan shahsning ulushi va uning qaramogida bo‗lgan, lekin zararni 
qoplanishiga haqli bo‗lmagan mehnatga layoqatli shahslarning ulushini chegirib 
qolgan holda o‗rtacha oylik ish haqi miqdoridagi oylik to‗lovlar. 
Annuitetlar shartnomasi ommaviy shartnomadir. Annuitetlar shartnomasi 
bo‗yicha sug‗urtalovchi annuitetlar shartnomasida shartlashilgan haq (sug‗urta 
mukofoti) evaziga, sug‗urta puli doirasida tegishincha:
-
jabrlanuvchiga u o‗z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‗liq holda 
mehnatda mayib bo‗lishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‗lig‗ining boshqacha 
tarzda shikastlanishi munosabati bilan uning hayoti yoki sog‗lig‗iga etkazilgan 
zarar uchun;

---

215 
-
xodim o‗z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‗liq holda vafot etgan 
taqdirda sug‗urta tovonini olish huquqiga ega bo‗lgan naf oluvchiga joriy to‗lovlar 
tarzida bir yildan ortiq muddat uchun sug‗urta tovoni to‗lash majburiyatini oladi. 
Annuitetlar shartnomasi ish beruvchi bilan annuitetlar shartnomasi bo‗yicha 
sug‗urtalovchi o‗rtasida tuziladi. Annuitetlar shartnomasini tuzish uchun ish 
beruvchining yozma shakldagi arizasi asos bo‗ladi.
Annuitetlar shartnomasi shartlari va uni tuzish tartibi O‗zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Annuitetlar 
shartnomasida ko‗rsatilishi lozim bo‗lgan shartlarning to‗liq emasligi uchun 
javobgarlik annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urtalovchi zimmasida bo‗ladi. 
Annuitetlar shartnomasi qonun hujjatlariga muvofiq jabrlanuvchiga mehnat 
qobiliyatini yo‗qotganlik darajasi belgilangan muddatga yoki naf oluvchi sug‗urta 
tovonini olish huquqiga ega bo‗ladigan muddatga tuziladi.
Annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urta puli va sug‗urta mukofoti 
annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urta puli jabrlanuvchiga yoki naf oluvchiga 
qonun hujjatlariga muvofiq o‗rni qoplanishi lozim bo‗lgan etkazilgan zarar 
miqdorida belgilanadi.
Etkazilgan zarar miqdorini aniqlashda jabrlanuvchiga uning o‗z mehnat 
vazifalarini bajarishi bilan bog‗liq holda mehnatda mayib bo‗lishi, kasb kasalligiga 
chalinishi yoki sog‗lig‗ining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan 
tayinlangan nogironlik pensiyasi, xuddi shuningdek boshqa turdagi pensiyalar, 
nafaqalar va sog‗lig‗i shikastlanguniga qadar ham, undan keyin ham bo‗lgan 
boshqa shunga o‗xshash to‗lovlar hisobga olinmaydi va etkazilgan zararning o‗rni 
qoplanishi lozim bo‗lgan miqdori kamaytirilishiga olib kelmaydi (etkazilgan 
zararning o‗rnini qoplash hisobiga kiritilmaydi). Jabrlanuvchi sog‗lig‗i 
shikastlanganidan keyin oladigan ish haqi (daromad) ham etkazilgan zararning 
o‗rnini qoplash hisobiga kiritilmaydi. Annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urta 
mukofoti ish beruvchi tomonidan annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urtaning 
butun davri uchun bir yo‗la to‗lanadi. 
Ish beruvchining huquq va majburiyatlari. 

---

216 
Ish beruvchi quyidagi huquqlarga ega:
-
ushbu Qonunga muvofiq ish beruvchining fuqarolik javobgarligini 
majburiy sug‗urta qilish shartnomasini tuzish uchun sug‗urtalovchini va annuitetlar 
shartnomasini tuzish uchun annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urtalovchini 
tanlash;
-
sug‗urtalovchidan 
va 
(yoki) 
annuitetlar 
shartnomasi 
bo‗yicha 
sug‗urtalovchidan ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish shartnomasining va (yoki) annuitetlar shartnomasining shartlarini tushuntirib 
berishni talab qilish;
-
sug‗urtalovchining sug‗urta tovonini to‗lashni rad etish to‗g‗risidagi qarori 
ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish;
-
yillik ish haqi miqdori kamayganda sug‗urta mukofotining yillik ish haqi 
miqdorining kamayishiga va ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy 
sug‗urta qilish shartnomasining tugallanmagan davriga mutanosib qismini olish. 
Ish beruvchi:
-
o‗zi davlat ro‗yxatidan o‗tkazilgan sanadan e‘tiboran yoki ish beruvchilar 
jismoniy shaxslar uchun mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzilgan sanadan e‘tiboran 
o‗n besh ish kunidan kechiktirmay o‗zining fuqarolik javobgarligini ushbu 
Qonunga muvofiq sug‗urtalashi;
-
ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish 
shartnomasi bo‗yicha va ayrim hollarda ainuitetlar shartnomasi bo‗yicha qonun 
hujjatlarida belgilangan shartlar asosida va tartibda sug‗urta mukofotini to‗lashi; 
-
yillik ish haqi miqdori o‗zgargan paytdan e‘tiboran besh ish kunidan 
kechiktirmay bu haqda sug‗urtalovchiga yozma shaklda xabar qilishi;
-
ish beruvchi tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat turlarining xavflilik 
darajasi o‗zgargan paytdan e‘tiboran besh ish kunidan kechiktirmay bu haqda 
sug‗urtalovchiga yozma shaklda bildirishi va zarur bo‗lgan hollarda, qo‗shimcha 
hisoblab chiqarilgan sug‗urta mukofotini to‗lashi;

---

217 
-
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yuz berganligi o‗ziga ayon bo‗lgan 
paytdan e‘tiboran uch ish kunidan kechiktirmay bu haqda sug‗urtalovchiga yozma 
shaklda bildirishi;
-
xodimlarni ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish shartnomasi shartlari bilan tanishtirishi, shu jumladan mazkur shartnoma 
bo‗yicha taraflarning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi;
-
sug‗urtalovchi va annuitetlar shartnomasi bo‗yicha sug‗urtalovchi haqidagi 
barcha zarur ma‘lumotlarni jabrlanuvchi yoki naf oluvchi yozma shakldagi ariza 
bilan murojaat qilgan sanadan e‘tiboran ikki ish kuni ichida taqdim etishi;
-
agar sug‗urta tovoni jabrlanuvchi yoki naf oluvchi tomonidan qilingan 
suiiste‘molliklar oqibatida asossiz ravishda to‗langan bo‗lsa, ortiqcha to‗langan 
sug‗urta tovoni haqida sug‗urtalovchiga xabar qilishi va ortiqcha to‗langan 
mablag‗larni sug‗urtalovchiga qaytarish yuzasidan zarur chora-tadbirlarni ko‗rishi 
shart.
Ish beruvchi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega 
bo‗lishi va uning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo‗lishi mumkin. 
Sug‗urtalovchi quyidagi huquqlarga ega:
-
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirishda ishtirok etish va zarur 
bo‗lgan hollarda tegishli ekspertlarni jalb etish;
-
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisaga doir axborotni tekshirish; sug‗urta 
mukofotini aniqlash uchun sug‗urta xavfini baholash;
-
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning oldini olish yuzasidan tavsiyalar 
berish. Sug‗urtalovchi: ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta 
qilish shartnomasi shartlari bilan ish beruvchini tanishtirishi, shu jumladan uning 
huquq va majburiyatlarini tushuntirishi;
-
o‗z faoliyatini amalga oshirish natijasida olingan, ish beruvchi va (yoki) 
jabrlanuvchi yoxud naf oluvchi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarning maxfiyligini 
ta‘minlashi;
-
sug‗urta tovonini to‗lashni rad etish to‗g‗risida qaror qabul qilingan 
taqdirda, ish beruvchi sug‗urta tovonini to‗lash uchun murojaat etganidan keyin 

---

218 
o‗n besh ish kunidan kechiktirmay bu haqda ish beruvchiga rad etish sabablarini 
dalillar bilan asoslantirgan holda yozma shaklda xabar qilishi;
-
ushbu Qonunning 13-moddasida nazarda tutilgan barcha zarur hujjatlar 
taqdim etilgan sanadan e‘tiboran o‗n ish kunidan kechiktirmay qaror qabul qilishi 
va sug‗urta tovonini to‗lashi;
-
o‗zi almashtirilgan taqdirda bu haqda ish beruvchiga darhol yozma shaklda 
xabar berishi shart. Sug‗urtalovchi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga 
ham ega bo‗lishi va uning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo‗lishi mumkin. 
ISH BERUVCHINING FUQAROLIK JAVOBGARLIGI SUG‘URTASI BO‘YICHA 
O‘ZARO ALOQADORLIK SXEMASI