O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti

„
zR SK 172 va 307 moddalari); 
- jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar bo
„
yicha 
imtiyozlar: uzoq muddatga sug
„
urtalash uchun sug
„
urta mukofotlari to
„
lashga 
yo
„
naltirilgan jismoniy shaxslarning ish haqi va boshqa daromadlari soliqqa 
tortilmaydi (daromad solig
„
iga tortilmaydi, O
„
zR SK 179-moddasining 28-bandi). 
Hayot sug‗urtasida operatsiyalarni amalga oshirish texnologiyasi bo‗yicha 
ularni uch guruhga bo‗lish mumkin:
-
oddiy sug‗urta;

---

183 
-
jamoaviy sug‗urta; 
-
industrial sug‗urta. 
Hayot sug‗urtasining eng asosiy o‗ziga xos xususiyatlaridan biri uning uzoq 
muddatli sug‗urta turi ekanligidadir. Aniqroq qilib aytganda, hayot sug‗urtasi 
turlarining asosiy qismi besh yildan kam bo‗lmagan sug‗urta turlaridan tashkil 
topgan. Ba‘zi mamlakatlarda, shu jumladan bizning mamlakatimizda hayot 
sug‗urtasi bir yildan ortiq muddatga amalga oshirilmoqda. Bunday mamlakatlar 
hayot sug‗urtasi hali yetarlli darajada rivojlanmagan mamlakatlardir. Shu bilan 
birga, bir yildan ortiq muddatga sug‗urta qilish amal qilayotgan mamlakatlarning
ko‗pchiligida uzoq muddatli hayot sug‗urtasiga nisbatan qo‗llaniladigan imtiyozlar 
qo‗llanilmaydi.
Uzoq muddatlilik talabining qo‗yilishi hayot sug‗urtasining bir qancha 
o‗ziga xos xususiyatlarining yuzaga kelishiga olib keladi. Bunday o‗ziga xos 
xususiyatlar sifatida quyidagilarni aytib o‗tish mumkin:
- hayot sug‗urtasi maxsulotlari dizaynining o‗zgarishi, masalan, sug‗urta 
mukofotini bo‗lib to‗lash imkoniyatining paydo bo‗lishi; 
- anderrayting jarayonining murakkablashuvi, bu ko‗p yillik prognozni 
amalga oshirish zaruriyatidan hosil bo‗ladi; 
- ish yuritishdagi qo‗shimcha risk komponentlarining paydo bo‗lishi, 
masalan, uzoq muddatli shartnomaning amal qilishini kutilmaganda to‗xtatish 
riski; 
- sug‗urta mahsulotlarini boshqarishning yangi instrumentlarining paydo 
bo‗lishi (sug‗urta shartnomalarining amal qilishi davomida shartlariga o‗zgartirish 
kiritish imkoniyati).
Hayot sug‗urtasining yana bitta muhim xususiyatlaridan biri, zararlarni 
tartibga solishning o‗ziga xosligi bo‗lib, bunda sug‗urta qoplamasi katta hajmdagi 
bir martalik ko‗rinishda yoki renta shaklida (annuitetlar, pensiya) amalga 
oshiriladi. Qoplamani renta ko‗rinishida amalga oshirilganda bu jarayon bir necha 
o‗n yillarni o‗z ichiga olishi mumkin. Mazkur sug‗urta turining uzoq muddatliligi 
va zararlarni tartibga solishni o‗ziga xosligidan kelib chiquvchi muhim jihati 

---

184 
shundaki, qoplamani amalga oshirishning barcha variantlarida jamg‗aruvchi 
komponentlarning mavjudligidir. Shuning uchun hayot sug‗urtasi mahsulotlarini 
tahlili va dizayni uchun investitsion xususiyatlar o‗ta muhim xisoblanadi. Bu 
manoda hayot sug‗urtasi mahsulotlari u yoki bu darajada moliyaviy instrumentlar 
va mablag‗larni turli sohalarga investitsiya qilish jarayonlarida raqobatlasha oladi.
Hayot sug‗urtasining uzoq muddatlilik xususiyati foydada ishtirok etishni 
sug‗urtalash, ulushdosh sifatidagi ishtirokni sug‗urtalash yangi sug‗urta 
mahsulotlarining paydo bo‗lishiga olib keldi. Ushbu sug‗urta turlari dastlab hayot 
sug‗urtasida paydo bo‗lgan bo‗lsa, keyinchalik va ko‗p vaqtlar o‗tib sog‗liqni 
sug‗urtalash turlariga ham kirib bordi.
Hayot sug‗urtasi turli maqsadlarda qo‗llaniladi, bular sifatida quyidagilarni 
aytish mumkin: 
- sug‗urtalangan shaxs va uning qaramog‗idagilarning joriy moliyaviy 
talablarini taminlash, aniqrog‗i sug‗urtalangan shaxsning va oila-azolarining 
o‗rtacha hayot darajasini taminlashda moddiy jihatdan qo‗llab quvvatlash (malum 
yoshgacha etishdan sug‗urtalashda), etim qolgan bolalar tarbiyasi uchun joriy 
xarajatlar va boshqalar;
- sug‗urtalangan shaxs va uning qaramog‗idagilarning maxsus moliyaviy 
talablarini qondirish, shu bilan birga qarzlarini to‗lash, garov va boshqa 
majburiyatlarni sug‗urtalanuvchi vafot etgan holatda to‗lash, o‗zining yoki 
farzandlarining talimi uchun to‗lov va boshqa ko‗zda tutilmagan, 
sug‗urtalanuvchining 
vafot 
etishi 
bilan 
to‗lanmay 
qolishi 
ehtimoli
mavjud bo‗lgan xolatlar; 
- sug‗urtalangan shaxsning vafot etishi bilan bog‗liq xarajatlarni qoplash, bu 
o‗z ichiga dafn marosimi bilan bog‗liq xarajatlar, o‗limidan oldingi davolash 
xarajatlari, merosni huquqiy rasmiylashtirish xarajatlari va uning soliq to‗lovlari 
xarajatlari va boshqa xarajatlar; 
- hamkorning yoki muhim xodimning vafot etishi tufayli hosil bo‗ladigan, 
biznesni yuritishning qo‗shimcha xarajatlarini qoplash.

---

185 
Yuqorida keltirilgan holatlar sug‗urtalanuvchining malum yoshga yetishi va 
vafot etishi bilan bog‗liq barcha mulkiy yo‗qotishlarini qoplaydi. 
Hayot sug‗urtasi insonlarga ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning butun 
kompleksini hal etish imkonini beradigan katta hajmdagi sug‗urta kafolatlari va 
investitsion xizmatlarning to‗plamini taqdim etadi. Shartli ravishda ushbu 
xizmatlarni 2 guruhga ajratish mumkin: ijtimoiy va iqtisodiy.
Birinchi guruh vazifalarning amalga oshirilishi davlat ijtimoiy sug‗urtasi va 
ta‘minoti tizimidagi etishmovchiliklarni boshqarish imkonini beradi.
Ikkinchi vazifalar guruhining bajarilishi esa bir tomondan shaxsiy 
daromadlarning oshishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan butun moliya-kredit 
operatsiyalarini amalga oshirish paytida zarur bo‗lgan kafolatni taqdim etadi.