O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti mutaxassislik

3 - SINFDA IKKI OVOZLI KUYLASH

Uchinchi sinfning musika darsida xam kilinadigan ishlarni vakt buyicha anik belgilab kuyish kerak, dars boskichma-boskich kuyidagicha kechishi kerak: ovozni kiqdirish mashqlari, etishish mashqlari, nota savodi, qoshiq o’rganish, suxbat va musiqa tinglash.

Uchinchi sinfda xam notalar va pauzalar ustida mashklar olib borish kerak. Pauzalar chuzimini notalar chuzimiga solishtirish, notalar bilan. Pauzalar takrorlanib, almashib keladigan mashklarni kayta- kayta kuylatilib tushuncha xosil kildirib borish kerak. Bundan tashkari nuktali notalar x.akida xam tushuncha berish. Shunday notalar uchraydigan kushiklar bilan tanishib borish zarur.
Uchinchi sinfda o’quvchilar lad, major va minor xususida bir qadar bilimga ega bo’lishlari kerak. Bunda o’quvchi xar bir qo’shiq. Tovushlarining tarkibiy boglanishga lad deyilishini. Lad bu xar bir musika asarining arxitekturasi, bosh rejasi ekanligini ѐki kolipi ekanligini tushuntirish kerak. Bu yerda asosan ladlar ikki turga bulinishini, bular major va minor ladi deyilishini - 92 – o’rtaga borishi kerak. Major ladila ѐrkin va zavkli tuygular, minor ladida esa ma’yus va gamgin tuygular ifodalanishi, turli kuy va qo’shiqlardan misol keltirilib tushuntirilishi zarur.
Uchinchi sinf darsligiga kiritilgan kushiklarda kiska chuzimli tovushlar xam kup. SHuning uchun sakkizlik, un oltitalik notalar xususida xam tushuncha berish sakkizlik nota butun notaning sakkizdan bir bulagi ekanligini, un oltitalik nota esa butun notaning un oltidan bir bulagi ekanligini tushuntirish kerak.
Uchinchi sinfda uch tovushliklar, dirijѐrlik xakida xam soddagina bulsa xam tushuncha berib, ikki chsrakli ulchov buyicha dirijѐrlik kildirib.urgatish zarur.
Bolalarga xar bir kuylayotgan qo’shiqlarining boshida kalitdan keyin kuyladigan belgilar alterasiyalarga ahamiyat berishni va belgilariking vazifasini o’rgata borish lozim. Mana shunday qilib uchinchi sinf o’quvchilarining musiqiy sovodi xam mustaxkamlanib boradi. Ular endi ashula-xor mashg’ulotlarida murakkabrok asarlarni kuylashga xam qurbi yetadigan darajaga kelib koladilar. Endi bir ovozli kuylashdan asta-sekin ikki ovozli kuylash usul iga xam utsa buladi.
Uchinchi sinfda ikki ovozli kuylashga o’tish uchun dastlab kuyidagi tartibda musiqa mashg’ulotlari olib borish kerak. Bolalar garmonik tersiya, kvarta, kvinta intervallarini musiqa asbobida chalib, hamohang chiqayotgan tovushning xar birini aloxida eshitishga xarakat qilishni, diqqatni bir joyga to’plashni o’rgatish zarur. Keyin eshitish qobiliyati yaxshi bolalardan ikkitasini do’skaga chiqarib pastki tovushni biriga, yuqori tovushni ikkinchisiga kuylatish kerak.
Bunda avval musiqa asbobi jurligida, so’ng esa jo’rsiz kuylatish zarur. Ular bu vazifani bir muncha mashqlardan keyin yaxshi uddalaydilar. Sinfdagi bolalar xam ichidan uzlarini bu jarayonga sozlab turadilar. Shunday qilib butun sinfni ikkiga bo’lib, pastki tovushni bir tomonga. yuqori tovushni ikkinchi tomonga kuylatish kerak. Izchil va muntazam mashqpardan keyin bolalarda ancha malaka xosil bo’lib qoladi. Ana shundan keyin eng oddiy ikki ovozli qo’shiqlarni o’rgata boshlash lozim. Ikki ovozli qo’shiqni o’rgatish xam dastlab qo’shiq matnini yaxshilab o’qib, tushuntirish, keyin musiqa asbobi jo’rligida ijro qilib, kuylab ko’rsatish va nixryat xar bir ovoz partiyasini alohida- alohida chalib va aytib kursatish zarur. Shundan keyin orgatishni boshlash kerak. Avval birinchi ovozlardan boshlangan ma'qul, chunki birinchi ovozlarda qo’shiq kuyining asosi bo’ladi. Shunday qilib, o’quvchilar qolgan yili davomida xor ijrochiligining bu usulini xam uzlashtirib boradilar.

XULOSA
Dars musiqa tarbiyasi tizimida yetakchi omil hisoblanadi. Chunki, bolalar yalpi tarzda qamrab olinadi. Musiqa bolalami aqliy hamda axloqiy rivojlanishiga katta ijobiy ta ’sir k o ‘rsatadi. Shuning uchun musiqa darslari eng awalo, tarbiya darsi deyiladi. Fanning nomi faqatgina musiqa o ‘qitish metodikasi emas, balki musiqa tarbiyasi metodikasi deyiladi. Yangi dastur mazmunida dars o ‘tish uchun musiqa o'qituvchisi oVining musiqiy va nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim.
Bolalami musiqiy uquvini ijodiy rivojlantirishda ayniqsa, vokal-xor ishlarining ahamiyati katta. Bunda o ‘quvchilami kuylashga qiziqtira olish o‘rganadigan har bir mashq yoki qo'shiq o ‘qituvchi tomonidan chiroyli qilib kuylab berüishiga bog‘liq. Chunki, yosh bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishi ko‘pincha o‘qituvchi ovoziga taqlid qilib kuylashga asoslanadi. Shuning uchun o‘qituvchi yoqimli ovozi ustida muntazam ish olib borishi kerak. Vokal-xor ishlarini amalga oshirishda o ‘qituvchi ovoz sozlash, qo‘shiq o‘rgatish jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ovoz diapazoni (do¹ ~ do²), ijro diapazoni (mi¹ —fa¹ —sol¹), primär tovushlarida kuylash uchun qulay bo‘lgan (sol¹ — lya¹) tovushlarini aniq bilishi lozim.
Musiqa madaniyati darslarida qo‘shiq o ‘rgatish bir necha bosqich jarayonida amalga oshiriladi:
— bolalar diqqatini qo‘shiqqa jalb qilish;
— qo‘shiq haqida o ‘qituvchining kirish so'zi (qo‘shiq mualliflari, asaming mazmuni, tarixiy xususiyatlari haqida qisqacha hikoya qilish);
— qo‘shiqni tahlil qilinishi (musiqa ifoda vositalari, xarakteri mazmunini suhbat yo‘li bilan belgilash);
— qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o ‘rgatish (to‘g‘ri nafas olib, jumlaning oxirigacha tejab yetkazish, ijrochilik sifatlari ustida ishlash);
— qo‘shiqning badiiy ijrosiga erishish (qo‘shiq haqidagi bolalar taassurotlari yuzasidan qisqa suuhbat o’tkazish, ya’ni umumlashtirish).
Musiqa madaniyati darslari jarayonida musiqa savodi, mustaqil darslar davomida musiqa asarlarini badiiy o ‘rganish va ijro etish ishlarini savodxonlik asosida bajarish o ‘rgatiladi. Musiqa savodi mazmuni o'quvchilarni tobora shakllantiradi va ulaming bilim doirasini kengaytirib, chuqurlashtirib boradi. Shunday qilib musiqa savodi darsning ta ’limiy vazifasini bajaradi. Musiqa savodi (faoliyati)ning asosiy negizi va pedagogik maqsadi yangi dastur bo‘yicha berilgan chorak mavzularini kuylash va tinglashga doir asarlarni savodli tah lil qilish orqali amalga oshiriladi. Ular o ‘quvchilaming kundalik hayotidan olinayotgan taassurotlari va musiqiy tajribalari asosida o‘rgatiladi.
Musiqa savodi quyidagi bosqichlar bo‘yicha o ‘rgatiladi. Bolalar diqqatini musiqa ifoda vositalari kuy, registr, temp, ritm, dinamik belgilarga jalb qilish. Ovoz sozlash va qo‘shiq ijro etish qoidalariga doir bilimlar chapak va cholg‘u asboblarini chalish qoidalarig a a m al qilish g a o ‘r g a tish . M u siq a ijo d k o rlari: «kompozitor», «ijrochi», «tinglovchi», mavzuning mazmuni va o‘rganiladigan asaming mualliflari haqidagi m a’lumotlar musiqa savodi orqali amalga oshiriladi.