O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti «Kasbiy ta’lim» kafedrasi

 
 
 

---

45 
5. SHaxs shakllanishining psixologik mexanizmlari 
 
YU.B. Gippenreyter fikricha, shaxsning shakllantirish asosiy mexanizmlariga 
motivni maqsadga qarab ko‘chirish, ijtimoiy rolalrni qiyoslab o‘xshatish 
(identifikatsiya qilishi) Ular tartibsiz mexanizmlar bo‘lib xisoblanadi, chunki inson 
ular ta’siri ostida ularni to‘liq anglay olmaydi, va ongli ravishda ularni boshqara 
olmaydi. Bu mexanizmlar shaxsning o‘spirinlik davrida shakllanishda etakchi rol 
o‘ynaydi va keyin insonning rivojlanishida ishtirok etishini ongli shakllari bilan o‘zi-
o‘zini tarkib toptirishida davom ettiradi. 
Barcha 
ko‘rsatilgan 
mexanizmlar 
muloqotga 
bo‘lgan 
ehtiyojni 
moddimylashtirishda xarakatga tushadi. 
Motivatsion maqsadga qarab, ko‘chirish mexanizmini ko‘rib chiqaylik. Bu 
jarayon emotsiyalar bilan ko‘p muddat ichida boyitilgan predmet (g‘oya, maqsad), 
mustaqil motivga aylanadi (ya’ni motivni maqsadga qarab ko‘chiriladi yoki maqsad 
motiv mavkeyini egalladi deyiladi). 
Albatta bolaga hamma narsani ham yo‘naltirilgan tarbiyaviy ta’sir shaklida 
uzatsa bo‘lmaydi. “SHaxsiy tajribani” o‘zatishda bilvosita ta’sirlar katta rol o‘ynaydi. 
– masalan, “yuqtirishni” ushbu mexanizm identifikatsiya mexanizmi nomini ollgan. 
Identifikatsiya jarayonini ta’riflovchi xususiyati bu birinchi paytlarda bola ongidan 
tashqari amalga oshiriladi va ota-onalar tomonidan to‘liq boshqariladi. Bu 
tarbiyachilardan alohida mas’uliyatni talab etadi. Keyingi yosh davrlarida 
identifikatsiya qilinadigan ob’ekt tanlanilayotganida tanlanadiganlarning soni orti 
boradi. Ijtimoiy rollarni qabul qilish va mexanizmi ko‘proq identifikatsiya 
mexanizmiga 
o‘xshaydi, 
lekin 
undan 
umumlashganligi 
va 
o‘pincha 
o‘zlashtirilayotganetalonni personalizatsiyasi yo‘qligi bilan farq qiladij. Bu 
mexanizm psixologiyada “ijtimoiy o‘rin” va “ijtimoiy ro” tushunchalari orqali 
tariflanadi. Ijtimoiy o‘rin – bu insonni boshqa insonlarga nisbatan egallashi mumkin 
bo‘lgan joyidir. U xuquqlar va majburiyatlar majmualari bilan ifodalanadi. Ushbu 
o‘rinni egallab, inson ijtimoiy rolni bajarishi kerak bo‘ladi, ya’ni uni atrofdagilar 
tomonidan kutilayotgan xarakatlarni bajarilishidir. 
Barcha mexanizmlar bir- biri bilan bog‘liq. 
SHaxsning psixologik xususiyatlari quyidagi shart-sharoitlarga amal qilingan 
holda muvaffaqiyatli shakllantirish mumkin. 
SHaxsning emotsional muhitiga ko‘rsatiladigan uning butun sub’ektiv olamiga 
ta’sir etilishi kerak. Tarbiyachining mahorati shundaki, u o‘quvchilarda nimani 
shakllantirishi bilan va o‘quvchiga sub’ektiv ravishda ahamiyatli bo‘lgan o‘rtasidagi 
bog‘liqlikni o‘rnatishdir. 
O‘quvchining faolligi va mustaqilligi. 
Rivojlanishi va faoliyat prinsipi. Bolaning faoliyati – shaxs shakllanishining 
kerakli shartidir. SHu o‘rinda shuni esda tutish kerakki, zarur bo‘lgan motivlarni 
shakllantirishda bolaning faoliyati mutanosib tashkil etilishi kerak. Faoliyatda 
hulqning odatiy ko‘rinishlari shakllanadi. Mustaxkamlab qo‘yish. Mustaxkamlab 
qo‘yishlikni, ra’batlantirish yoki koishni yo‘qligi bolani vaziyatdan to‘g‘ri chiqib 
ketishida halaqit beradi va motivni so‘nishiga olib keladi. 

---

46 
SHaxsning faolliyatini yo‘naltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan 
bog‘liq bo‘lmagan barqaror motivlar majmuyi