O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti «Kasbiy ta’lim» kafedrasi

Ideal 
– bu ayni vaqtda shaxs boshqarayotgan va o‘zi o‘zini tarbiyalash 
rejasini belgilovchi obrazdir.Anglanilmagan undovchilarga 
ustanovka 
va 
moyilliklar
kiradi. 
Ta’lim muassasasi yoshidagi bolalr xar hil faoliyat turlarida ishtirok etadilar. 
Xar qaysisi xar hil faoliyat turlarining muayyan takibi bilan tariflanadi, balki etakchi 
faoliyatning mavjudligi bilan ham. Unda xususiy psixologik jarayondar ( o‘yinda - 
xayol, o‘qishda – abstrakt tafakkur va h.k.) shakllanadi, qayta joylashadi, unga bola 
rivojlanishining xar bir o‘zgarishining asosiy psixik bog‘liq.(masaoan, ta’lim 
muassasasigacha yoshdagi bo‘lgan bola o‘yinda asosiy ijtimoiy vazifalarni, insonlar 
hulqining normalarini egallaydi). 
Etakchi faoliyatni rivojlanishi bola shaxsining psixik jarayonlarida va 
psixologik xususiyatlaridagi asosiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. SHuning uchun, 
etakchi bo‘lgan faoliyat turini maxsus tashkil etilishi asosiy sharoit sifatida ko‘riladi 
va uning sharofati bilan, bola shaxsiga, bunday faoliyat ko‘rsatishida talab etadigan 

---

42 
ehtiyojlar, motivlar, va maqsadlar ierarxiyasini shakllantirishga maqsadli ta’sir 
ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. 
E. Erikson bo‘yicha shaxs rivojlanishining
bosqichlari 
№ Rivojlanish 
bosqichi 
To‘g‘ri rivojlanish 
Noto‘g‘ri rivojlanish 
1 
Ilk go‘daklik 
(tug‘ilgandan 1 
yoshgacha) 
Insonlarga bo‘lgan ishonch. 
O‘zaro muhabbat, bog‘lanish, ota-
onaning va bolalarning o‘zaro tan 
olishlari, bolalarning muloqotga, 
va boshqa hayoti zarur bo‘lgan 
extiyojlarining qondirilishi. 
Onaning bolaga nisbatan salbiy 
munosabati uni inkor etishi, 
kamsitishi, mexrdan maxrum 
etishi natijasida odamlarga 
nisbatan ishonchsizlik hisini paydo 
bo‘lishi 
2. 
Go‘daklik
(1 yoshdan 
3 yoshgacha) 
Mustaqillik, o‘ziga ishonganlik. 
Bola o‘zini mustaqil, alohidaligini, 
lekin hali ota-onalarga qaram 
ekanligini his etib turadi 
O‘ziga bo‘lgan ishonchsizlik va 
xaddan tashqarii uyalish hisi. Bola 
o‘zini moslashmaganligini his 
etadi, o‘zining imkoniyatlarira 
ishonchsizlik ko‘zi bilan qaraydi. 
3. 
Ilk bolalik 
(3 yoshdan 
5 yoshgacha) 
Qiziquvchanlik va faollik. Jonli 
hayol surishi, atrofdagi olamni 
qiziqish bilan o‘rganishi, 
kattalarga taqlid qilishi, boshqa 
jins ekanligini anglashi. 
Passivlik va odamlarga befarqlik. 
Lanjlik, tashabbussizlik, 
boshqalarga bolalarcha g‘ayrlik 
ko‘zi bilan qarash, g‘amginlik uyin 
va ishdan bosh tortishi, boshqa 
jinsga bo‘lgan befarqligi. 
4. 
O‘rta bolalik 
(5 yoshdan
11 yoshgacha) 
Mehnatsevarlik. Burchni namoish 
etishi, muvaffaqiyatga intilishi. 
Bilish va kommunikativ ko‘nikma 
va malakalarni rivojlanishi. O‘z 
oldiga masala qo‘yishi va echimini 
topishga intilishi. O‘yinga 
maqsadli qarash, bo‘lg‘usi 
maqsadlarga fantaziya bilan 
qarash. Asboblar bilan ishlashni, 
faol o‘zlashtirishi, masalani 
echimini topishga qaratilganligi. 
O‘zini yaroqsizligini his etishi. 
Mehnat ko‘nikmalari sust 
rivojlanganligi. Qiyn vazifalardan, 
vaziyatlardan va boshqalar bilan 
raqobatlashishdan
qochishi.O‘zini o‘ta layoqatsiz xis 
etib va bir umrga o‘rtaxol 
bo‘lishdan bezovtalanishi. O‘ziga 
ishonchsizlik va bo‘ysinuvchanlik. 
Masalalarni echimini topishga 
ishonchsizlik. 
5. 
Jinsiy etilishi, 
o‘spirinlik va 
yoshlik
(11 yoshdan 
20 yoshgacha) 
Hayotda o‘z o‘rnini topish. 
Kelajak uchun rejalar tuzish. 
Qanday bo‘lish kerak va kim 
bo‘lish kerak degan savollarga 
mustaqil javob berish. O‘zligini 
anglashdagi faollik va o‘zini har 
hil rollarda sinab ko‘rish. O‘qish. 
Muloqotda jinsiy tafovvutni 
anglab turishi. Dunyoqarashni 
shakllanishi. Tengqurlar orasida 
etakchilik qilish va kerak bo‘lsa 
ularga buysunish.
Rollarni adashtirish. Maqsadlarni 
chalkashtirish. Kelajak va o‘tmish 
xaqida o‘y xayollarni paydo bo‘lishi. 
O‘zini anglashda, tashqi olam va 
boshqa odamlarni inkor etib bo‘lsa 
ham o‘zini yaxshi bilishlik uchun 
katta ruhiy kuch saflashi. Jinsiy 
tafovvutlarga kata ahamiyat berishi, 
mehnat faolligini yo‘qotishi. 
Qarama-qarshi jinslarning va
etakchi rollarini adashtirishi. 
Axloqiy va duneqarashdagi 
ustanovkalarni chalkashtirishi. 
6. Ilk etuklik davri 
(20 yoshdan
Odamlarga yaqinlik. Odamlar 
bilan muloqot qilishga intilish, 
Qo‘shnilardan ajralib yurish. 
Odamlardan yodsirash, Ayniqsa 

---

43 
45 yoshgacha) 
o‘zini odamlarga bag‘ishlash 
uchun xoxish va 
qobiliyat.Farzand orttirish va 
tarbiya berish. Sevish va mehnat 
qilish, o‘z hayotidan mamnun 
bo‘lish. 
yaqinlaridan, intim munosabatlardan 
qochish. Xarakterning murakkabligi, 
tushunarsiz munosabatlar va 
kutilmagan xulq xarakatlari. Tan 
olmaslik, yakkalanish, psixikadagi 
ruhiy buzulishlarning ilk
ko‘rinishlari.
7. 
O‘rta etuklik davri 
(40 -45yoshdan 60 
yoshgacha) 
Ijodiylik. O‘zini va boshqalar 
ustida produktiv ish olib borish.
Etilgan, to‘laqonli va rang-
barang hayot. Oilaviy 
munosabatlardan qoniqish va o‘z 
farzandlari bilan mag‘rurlanish 
Turg‘oqlik. Xudbinlik va 
egotsentrizm. Ishdagi 
maxsuldorsizlik. Erta nogironlik. 
O‘zining barcha ayblarini kechirishi 
va faqat o‘zi to‘g‘risida qayg‘urishi. 
8. 
Kechki etuklik (60 
yoshdan yuqori) 
Mazmunli hayot kechirishi. 
O‘tmish to‘g‘risida doyimo 
o‘ylashi. Hamma narsani to‘g‘ri 
baholashi. O‘tgan hayotini 
boricha qabul qilishi. O‘z 
hayotini mazmunli va foydali 
deb bilishi va undan mamnun 
bo‘lishi. Tasoddifiy narsalarga 
moslashish qobiliyatga ega 
bo‘lishi. O‘limni tan olishi va 
undan qo‘rqmasligi. 
Afsuslanish. Hayotni bexudaga 
o‘tkazganligidan, vaqtni tez 
o‘tishidan va kam qolganligidan 
afsuslanish. O‘z hayotini 
mazmunsizligini anglashi, o‘ziga va 
boshqalarga bo‘lgan ishonchni 
yo‘qotish. Hayotni boshqatdan 
yashash istagi, undan yana ham 
ko‘proq narsa olib qolish istagi. 
Dunyoda tartibni yo‘qligi, unda 
johillik va ongsizlik hukm surishi 
hisi. YAqinlashib kelayotgan 
o‘limdan qo‘rqish. 
B.D.Elkoninning ko‘rasatishi bo‘yicha, ta’lim muassasasi yoshigacha va 
o‘smir yoshidagi bolalarda, ularning etakchi faoliyatiga qarab motivatsion ehtiyoj 
muhiti rivojlanadi. Kichik ta’lim muassasasi yoshidagi o‘spirin yoshlarda bolalarda 
aqliy imkoniyat bilish qobilyatlari, operatsional-texnik imkoniyatlari shakllantiriladi. 
Bolaning rivojlantirilishi qonuniylarini , ularning etakchi faoliyatlarining 
xususiyatlarini, o‘spirinlarning boshqa faoliyat turlarini xisobga oladi, tarbiyaviy 
jarayonni muvofiqlashtirishga olib keladi.