O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

tayyorgarlik va yordamchi jarayonlar 
hamroh 
bo‘ladi, bunda tayyorgarlik jarayonlari gruntni qazish ishlari boshlangunga qadar 
amalga oshiriladi, yordamchi jarayonlar esa yer inshootlarini barpo etish 
jarayoniga qadar bajarilishi mumkin yoki bu jarayon davomida amalga oshiriladi. 
Ularga quyidagilar kiradi: yer osti suvi sathini pasaytirish, suvning sizilib o‘tishiga 
qarshi ekran va parda barpo etish, gruntni mahkamlash, mahalliy joyda yer 
inshootini rejalash, kotlovan va transheya devorlarini vaqtincha mustahkamlash, 
oxirigacha qazilmagan gruntni qirqish, kirish yo‘lini qurish va asrash, geotekstil 
materiallarni yotqizish, ish sifatini nazorat qilish va boshqalar.
Katta hajmdagi yer ishlarini bajarish uchun, turli qurilish texnikalari 
ekskavatorlar, buldozerlar, skreperlar, gidromexanizatsiya vositalari, portlatuvchi 
texnikalar qo‘llaniladi. Yer ishlarining mexanizatsiyalashganligi 98% ga yetgan, 
alohida holatlarda kotlovan tubini, qiyaliklarni, ba’zi chuqurlarni, transheyalarni 
mexanizmlardan foydalanmasdan tozalashga to‘g‘ri keladi. Hattoki, maxsus asbob-
uskunalar va kichik mexanizm vositalari jalb etilganda qo‘l mehnatining ish 
unumdorligi mexanizatsiyalashgan jaryonlarga nisbatan 20...30 marta kam bo‘ladi. 

---

110 
5.4. Gruntlarning qurilish xususiyatlari 
 
Grunt bu tabiiy muhitdan iborat bo‘lib, unda bino va inshootning yer ostki 
qismi joylashadi. Qurilishda gruntlar deb, yer qobig‘ining ustki qatlamida 
joylashgan asosan g‘ovak va toshloq jinslarga aytiladi. Gruntlarning turlari asosan 
quyidagilarga ajraladi: qumli, loyli qum, qumli loy, loyli (gil), sog‘ tuproq (lyoss), 
torf, shag‘al, o‘simlikli grunt, turli qoyatoshli va zichlangan gruntlar. Gruntlarning 
qurilish xususiyatlaridan barpo etilayotgan inshootning mustahkamligi va 
ustivorligi, ishlab chiqarish usullari, ishlarning mehnat sarfi hamda narxi bog‘liq 
bo‘ladi.
Yer ishlarini bajarish usullarini tanlashda gruntlarning quyidagi asosiy 
tasniflari (xarakteristikalari): zichlik, namlik, yopishqoqlik, yumshatilishi, 
bog‘lanuvchanligi, tabiiy qiyalik burchagi, ishlash murakkabligi (mehnat sarfi)ni 
inobatga olish taqoza etiladi. Ushbu tasniflarga bog‘liq holda qurilishda gruntlar 
qo‘yidagi nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi: 

turli bino va inshootlarning zamini sifatida va ularga ta’sir 
qiladigan yuklamalarning ruxsat etiladigan qiymatlariga yaroqliligi;

ulardan doimiy inshoot sifatida foydalanish imkoni, ya’ni 
ko‘tarma va qazilma barpo etishda material sifatida foydalanish. 

gruntlarni ishlashda u yoki bu usullarni qo‘llashning maqsadga 
muvofiqligi va mumkinligi. 
Qumli gruntlar 
– quruq holatda sochiladigan bo‘lib, plastiklik xususiyatiga 
ega emas.Ular suv utkazuvchan bo‘lib, suv oqimning ma’lum tezligida yuviladi, 
namligi o‘zgarganda qum hajmi ham o‘zgaradi. Nam holatda qum eng katta 
hajmga ega bo‘lsa (zarralar orasidagi bo‘shliqlarning hammasi suv bilan to‘ladi), 
suvga to‘yingan qum esa eng kam hajmga ega bo‘ladi (og‘ir qum tubga cho‘kadi, 
suv bo‘shliqlardan havoni siqib chiqaradi va o‘zi yuqori qatlamga ko‘tariladi), qum 
quruq holatda oraliq holatni egallaydi (zarrachalar orasidagi bo‘shliq havo bilan 
to‘ladi).

---

111 
Loyli (gilli) gruntlar 
– bog‘lovchi va plastiklik xususiyatga ega. Loy ko‘p 
suvni singdiradi va bunda kuchli shishadi. Muzlaganda suvning hajmi 9% ga 
oshadi, buning natijasida loyli gruntlar kuchli shishadi, gruntlar quriganda 
akkarkasa ya’ni qiyinchilik bilan namlikni beradi, hajmi kamayadi va yoriladi. 
Nam holatda, loy plastik va deyarli suv o‘tqazmaydi, namlik oshgan sari loy 
zarrachalarining tishlashishi kamayadi, loy oqava suvda oson yuviladi.
Qumli loy 
loyning xususiyatiga ega, 
loyli qum 
– qum xususiyatiga ega. Loyli 
gruntlarda sog‘ (lyoss) tuproqli gruntlar alohida ajralib turadi. Quruq holatda sog‘ 
tuproq (lyoss) sezilarli mustaxkamlikka va qattiqlikka ega, lekin unga suv tekkanda 
u uni yengil shimadi, bunda suv yoyilib ketadi, hajmi keskin kamayadi, yuk 
ko‘tarish qobiliyatini tez yuqotadi, cho‘kuvchan bo‘lib qoladi.