|
5.7.1 Bir cho‘michli ekskavatorlar bilan gruntni qazish
Bir cho‘michli ekskavatorlar tsiklik-davriy harakatlanuvchi mashinalarga
kiradi. Bir cho‘michli ekskavatorning asosiy parametri-cho‘mich sig‘imi, m
3
.
Asosiy texnologik parametrlari: qazish chuqurligi (balandligi), maksimal qazish
135
radiusi, ortish balandligi. Turli sanoat tarmoqlarida (ko‘mir, tog‘ sanoatida)
cho‘michining sig‘imi 100 m
3
gacha bo‘lgan ekskavatorlar qo‘llaniladi. Qurilishda
ishlatilayotgan ekskavatorlar cho‘mich sig‘imi 1,5 dan 4,0 m
3
gacha bo‘lgan sakkiz
o‘lchamli guruhlarga bo‘linadi. Ekskavatorlarning eng keng tarqalgani 4-nchi va 5-
nchi guruhidir (cho‘mich sig‘imi 0.65 va 1 m
3
) (5.9 – rasm). Bir qator modellarda
ekskavator ishchi jarayonining ba’zi operatsiyalarini avtomatlashtiradigan
moslamalar o‘rnatilgan. An’anaviy jihozlar yordamida (to‘g‘ri cho‘mich, teskari
cho‘mich, draglayn, greyder) bir cho‘michli ekskavatorlar gruntni qayta
ishlashdagi kompleks texnologik jarayon tarkibiga kiradigan turli turdagi yer
inshootlaridagi: gruntni qazish va joylashtirish; gruntni ortish; yer inshooti
chegarasida gruntni ko‘chirish kabi jarayonlarini mexanizatsiyalash mumkin:.
Bir cho‘michli qurilish ekskavatorlarining aksariyati universal mashinalar
bo‘lib, ular almashtiriladigan turli ishchi o‘skunalar bilan ta’minlangan bo‘lishi
mumkin. Keyingi yillarda gidroprivod (gidroyuritma)ning keng tarqalishi sababli
bir cho‘michli ekskavatorning universalligi yanada oshdi. Zamonaviy gidravlik
ekskavator o‘ntadan ortiq turli ko‘rinishdagi ishchi o‘skunalari bilan ta’minlangan
bo‘lishi mumkin, ular ekskavatorning texnologik imkoniyatlarini yanada
kengaytiradi.
5.9 – rasm. Zamonaviy ekskavatorlarning turlari
136
Almashinadigan ishchi o‘skunalarni qo‘llash quyidagi jarayonlarni
mexanizatsiyalash imkonini yaratadi; qazilma tubini tozalash, gabaritsiz va xarsang
toshlarni maydalash va chiqarib tashlash; yer inshootlari qiyaliklarini, qazilma
tubini pardozlash; tor sharoitlarda, qayta to‘ldirishda gruntni qatlamlab zichlash;
muzlagan va qiyin qaziladigan gruntlarni yumshatish.
Qurilish ekskavatorlari gusenitsali va pnevmo g‘ildirakli yurishda
chiqariladi. To‘g‘ri va teskari cho‘mich, draglayn hamda greyfer eng keng
tarqalgan ishchi jihozlar deb hisobga olinadi (5.10 rasm).
Oldindan qazilgan gruntni ortish, yuqori qatlamni olish va tekislash ishlari
uchun ortadigan uskuna qo‘llaniladi. Yer ishlarini bajarishda, masalan muhandislik
tarmoqlari uchun transheyani qazishda, tez-tez birga bir vaqtda bajariladigan
jihozlarni, materiallarni, yuklarni o‘zatish bilan bog‘liq ishlar bajariladi. Bunda
kran yuk ko‘targich uskunasi qo‘llaniladi.
Tozalash va tekislash ishlarini bajarishda sifatni oshirishga, qo‘l mehnatini
kamaytirishga tekislovchi jihozlarni, jumladan teleskopik strela bilan birgalikda
qo‘llash ishlarni osonlashtirish imkonini beradi.
Turli ko‘rinishli va gabaritli qazilmalarni qazish uchun profilli cho‘mich
qo‘llanilishi mumkin. Yer qazish ishlari texnologiyasini “grunt ichida devor” usuli
bilan amalga oshirish uchun maxsus shtangali uskuna xizmat qiladi.
Ekskavatorning qo‘llanish sohasini kengaytirish uchun jumladan qiyin qaziladigan
va muzlagan gruntlarni qaziganda, unga yumshatuvchi uskunalar o‘rnatiladi: tishli-
yumshatgich va gidroto‘qmoqlar. Gidravlik ekskavatorlarga o‘rnatilgan qisqich
ilmoqli (tutqich) uskuna ham shu maqsadda xizmat qiladi. Yer ishlari olib
borilayotgan qurilish maydonida uchraydigan yirik toshlarni olib tashlashda,
transportga ortishda va chiqarib tashlashda qisqich ilmoqli (tutqich) uskuna
qo‘llanishi mumkin.
137
5.10- rasm. Gidravlik ekskavatorlarning ishlash sxemasi:
a
– to‘g‘ri cho‘mich bilan;
b
– teskari cho‘mich bilan;
v
– greyferli uskuna bilan;
g
– draglaynli uskuna bilan;
Ob’ektlarni qayta qurishda, tsexlarda, devor va poydevorlar oldilarida
ekskavator qo‘llanilishining sababi, ularda tor joylarda ish bajaradigan jihozlar
mavjudligidir. Asosiy ishchi jihozlarning sharnirli biriktirilishi konkret sharoitlarda
ishlarni bajarishga moslashish imkonini yaratadi.
Bir cho‘michli ekskavator –
tsiklik-davriy harakatlanuvchi
mashina bo‘lib,
uning har qanday ko‘rinishdagi ishchi jihozi bilan grunt qazilganda ma’lum ketma
– ketlikdagi alohida tsiklning almashadigan quyidagi operatsiyalar yig‘indisidan
iborat:
■
gruntni kesish va cho‘michni to‘ldirish;
■
gruntli cho‘michni ko‘tarish;
■
ekskavatorni o‘z o‘qi atrofida to‘kadigan joyga burish;
■
cho‘michdan gruntni to‘kish;
138
■
ekskavatorning orqaga burilishi;
■
cho‘michni gruntga tushirish va gruntni kesishga o‘zatish.
Ekskavatorning asosiy vazifasi – qazilma, rezerv, karer, transheya,
kotlovanlarni qazish, gruntni ag‘darmaga to‘kish yoki transport vositasiga
ortishdir. Ekskavatorning bir to‘rish joyidan qazishdagi qazilmaning eng katta
chegaraviy o‘lchamlari uning ishchi parametrlariga bog‘liq bo‘ladi.
Bir cho‘michli ekskavatorning qazilma qazilayotgandagi ishchi
parametrlariga quyidagilar kiradi:
maksimal kovlash balandligi + N (to‘g‘ri cho‘michli ekskavator uchun) -
bunda + belgisi ekskavatorningo‘zi turgan joydan yuqori tomondagi grunt
qazilayotganligini ko‘rsatadi;
kovlash chuqurligi (kesish) – N (boshqa turdagi ekskavatorlar uchun);
ekskavator turgan joydan eng katta va eng kichik kovlash radiusi R
max
va
R
min
;
to‘kish radiusi R
b
;
to‘kish balandligi H
b
.
Bir cho‘michli ekskavator bilan gruntni qazish bir maromda (pozitsion) olib
boriladi. Ekskavatorning ish maydoni zaboy deyiladi.
Zaboy
ekskavatorning ishchi zonasi bo‘lib, unga ekskavator joylashgan
maydon; qazilayotgan grunt massivining bir qismi; transport vositasi o‘rnatiladigan
joy; qazilayotgan gruntni joylashtirish uchun ajratilgan maydon (agarda
ko‘tarmaga ishlasa).
Ushbu zaboyda qazib bo‘lgandan so‘ng, ekskavator yangi pozitsiyaga o‘tadi.
Ekskavator va transport vositalari zaboyda shunday joylashishi kerakki,
ekskavatorning cho‘michni grunt bilan to‘ldirishdan to‘kishgacha bo‘lgan o‘rtacha
qayrilish burchagi eng kam bo‘lsin, chunki strelaning qayrilishi ikki marta amalga
oshiriladi, yuk bilan transport vositasigacha va to‘kkandan so‘ng o‘z holatiga
qaytishi bu ekskavatorning bir tsikldagi ish vaqtining o‘rtacha 70% tashkil etadi.
Qurilish maydonining sharoitiga bog‘liq holda ekskavatorni tanlash uning
cho‘michini maqsadga muvofiq bo‘lgan sig‘imini va ekskavator turini aniqlashdan
139
boshlanib, shu bilan birga talab qilingan parametrlar – strela uzunligi, kesish va
to‘kish radiusi hamda boshqalarga qarab tanlanadi. Ekskavatorning almashadigan
jihozlarini tanlash grunt suvlari sathiga va qazilayotgan qazilma xarakteriga
(transheyaga, kotlovanning keng yoki torligiga) bog‘liq bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
