O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

3-rasm: Daromad turlari⁷

Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish tarmoqlaridagi korxonalar sof mahsulotlarining yigʻindisi sifatida hisoblanadi. Ayrim tarmoq yoki korxonalarning sof mahsuloti uning yalpi mahsuloti va moddiy ishlab chiqarish sarflari oʻrtasidagi farq (qoldiq) sifatida aniqlanadi. Xizmat koʻrsatuvchi firmaning yalpi pul tushumidan xizmat koʻrsatish boʻyicha moddiy sarflar chegirilib, xizmat koʻrsatuvchi firmaning (korxonaning) pul shaklidagi yalpi daromadi aniqlanadi.

1-jadval:

Milliy daromad⁸

№	Milliy daromad
1 Ma	mlakatdagi milliy iqtisodiyotning xoʻjalik yurituvchi subʼyektlari tomonidan muayyan bir davrda (odatda bir yilda) moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulot; yalpi mahsulot hajmidan uni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat vositalari va buyumlarini qoplaydigan mahsulot miqsorini — qoplash fondini chegirib tashlangandan keyin qoladigan mahsulot;
2	Gʻarb mamlakatlari iqtisodchilari talqinida mamlakatdagi mehnat, kapital va yer egalarining bir yilda olgan ish haqi, foyda, foiz va renta kabi daromadlari yigʻindisi.

Daromadlar-bu subektning xo’jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqqi, foizlar, litsinziya to’lovlari va devdentlar shaklida foyda keltiradigan faoliyat, ya’ni tovarlarning sotilishi va xizmatlarning ko’rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo’jalik subektning resurslaridan foydalanishi natejasida aktivlarning kelib tushishi



⁶ “O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartlari” to’plami Toshkent-
<>-2011 y, 13-bet.
⁷(https://www.google.com/search?q=foyda&oq=foyda&aqs=chrome..69i57j0l5.3532j0j8&sourc
eid=chrome&ie=UTF-8#q=daromad+va+uning+turlari) asosida mualif ishlanmasi.
⁸ (https://uz.wikipedia.org/wiki/Milliy_daromad) malumotlari asosida mualif tomonidan jadval shakliga keltirilgan.
yoki majburiytlarning kamayishi orqali ro’y beradigan iqtisodiy resurslarning ko’payishidir.
Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat:

1. 
   Ilgari yaratilgan va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga
   

koʻchirilgan qiymati;

2. 
   Yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy daromadning) qiymatidir.
   

Barchamizga malumki raqobatdosh iqtisodiyotda tadbirkorlarning ko’payishi manapoliyaga qarshi kurashning jadal suratlarda o’sishiga sabab bo’ladi. Tadbirkorlar foyda olish maqsadida yangidan yangi tovarlarni ishlab chiqarish yohud yaratishga intiladilar, bu esa kelajakda o’zimizda import o’rnini bosuvchi tovarlarni ko’paytiribgina qolmay jaxon bozoriga chiqish va yurtimizni savdo sanoat bo’yicha jaxonga tanitish imkoniyatini bersa ajabmas. Bunda bizdan talab qilinadigan narsa asosiy faoliyatimizni haqiqatdan ham talab yuqori bo’lgan va bozorda tez sotiladigan umuman jaxon uchun eng kerakli va muhim hisoblangan tovarlarni mahsulotlarni yaratish, ishlab chiqarish bilan bog’lashimiz zarur. Buning uchun bizda barcha imkoniyatlar yaratib qo’yilgan.
Asosiy (operatsion) faoliyat bu korxona tashkilotning odatdagi faoliyati hisoblanib u xo’jalik yurituvchi subektning doimiy faoliyat turi hisoblanadi va ushbu faoliyat yuzasidan olingan daromadlar asosiy (opiratsion) faoliyatdan olingan daromadlar deb ataladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 20 avgustda 41- son bilan tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26 avgustda 483-son bilan ro’yhatdan o’tkazilgan “O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti” 2-son BHMSda asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlarga quydagicha tarif berilgan: Xo’jalik yurituvchi subektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o’z sarmoyalariga badali bilan bog’liq bo’lgan ko’payishlarni istisno etganda, o’z sarmoyasi ko’payishiga olib keladigan tushumlar operatsion faoliyatdan daromadlar sifatida izoxlanadi.
Bu berilgan tarifdan shuni ko’rishimiz mumkinki operatsion faoliyat bu korxonaning asosiy faoliyati bo’lib hisoblanadi va korxona daromadlari asosini ushbu faoliyatdan olingan daromadlar tashkil qiladi.
Xalqimizda ajoyib bir naql bor “xarajatsiz harakat nolga teng” deyishadi ya’ni biz daromad olishni xohlasak albatta oldin xarajat qilishimiz kerak. Mahsulot ishlab chiqarish va shu mahsulotni sotish blan shug’ullanuvchi korxonalar o’zining operatsion faoliyatini yuritishi uchun ikki yunalishda xarajatlarni amalga oshiradilar. Bulаr
quydagilar:

4.