O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

rasm: Mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun qilindign xarajatlar.¹⁰

Tovarlarni sotish bilan shug’ullanuvchi firmalarda ham tovarlarni xarid qilish uchun va sotish bilan bog’liq operatsion faoliyat bo’yicha xarajatlar yuzaga keladi.

5-rasm: Operatsion faoliyat elementlari.¹¹

“Moliyaviy natijalar to’g’risida”gi hisobotda xarajatlarni aks ettiruvchi dastlabki ko’rsatkich bu sotilgan maxsulotlar (tovarlar va xizmatlar, bajarilgan ishlar) tannarxi bo’lib, bu ko’rsatkich sotilgan maxsulot (tovarlar va xizmatlar, bajarilgan ishlar) uchun ishlab chiqaruvchi tomondan qilingan xarajatlarni bildiradi.

Shu jumladan “Moliyaviy natijalar to’grisida”gi hisobotda daromadlarni aks ettirishning dastlabki ko’rsatkichi bu mahsulot yoki tovarlar sotishdan, xizmatlar
¹⁰ №2-son BHMS asosida mualif ishlanmasi.
¹¹ “Moliyaviy natijalar to’g’risida”gi hisobot asosida mualif ishlanmasi.
ko’rsatish va ishlarni bajarishdan yalpi tushumlardir. Hisobotning bu ko’rsatkichi mahsulot sotishdan yalpi tushumidan tovarlarning qaytrilishi va xarajatlarga berilgan chegirmalarni ayirib tashlash orqali aniqlanadi. Daromadlar ta’rifiga mos ravishda bu satir orqali asosiy faoliyat natijasida olingan tushum aks ettiriladi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushum so’mmasidan sotilgan maxsulot tannarxi so’mmasini chegirib tashlasa, maxsulot sotishdan yalpi foyda yoki yalpi zarar ko’rsatkichi kelib chiqib mahsulotni uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga nisbatan yuqoriroq narxda sotishi shart bo’ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion xarajatlari ham, qoplanishi hisobga olinishi kerak. Shuni hisobga olgan xolda hisobotda asosiy faoliyatdan foydani aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi tushum so’mmasidan operatsion xarajatlar olib tashlanadi. Operatsion xarajatlar tarkibiga mahsulot sotish bilan bog’liq xarajarlar, mamuriy va boshqa operatsion xarajatlar kiritiladi.
Operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat natijalari yig’indisi xo’jalik yurituvchi subektlar umum xo’jlik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko’rsatkichi sifatida aks ettiriladi.
Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar korxonaning ustavida belgilangan asosiy faoliyatidan olingan daromadlar tushuniladi. “Mahsulot ( ish xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tartibi hamda molyaviy natejalarni shakillantirish tarkibi to’g’risida”gi Nizomga muvofiq korxonalarning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari, o’z navbatida, quydagi guruhlarga ajratiladi:
Asosiy bo’lmagan faoliyatdan olingan daromadlar deganda bevosita asosiy bo’lmagan faoliyat turlaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bunday daromadlar Nizomga muvofiq moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar va favqulotda daromadlarga bo’linadi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar deganda qimmatli qog’ozlar, kiredet va qarzlarni berishdan, valuta operatsiyalaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga dividentlar,royalty, foizlar va ijobiy kurs farqlari ko’rinishidagi daromadlar kiradi.
Favqulodda daromadlar deganda yuz berishi xarakteriga ega bo’lmagan, kutilmagan tasodifiy xodisalardan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga davlat qonunlarining o’zgarishi, tabiiy ofatlar, revolyutsion o’zgarishlar natijasida vujudga keladigan daromadlar kiradi.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish, inovatsiya jarayonlarini jadallashtirish va bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarda asosiy faoliyat daromadlarini samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Islohatlarning hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada chuqurlashtirish, uni moderinzatsiyalash asosida subektlarning daromad topishi imkoniyatlarini yanada asosiy vazifa qilib belgilandi. Chunki bozor munosabatlari iqtisodiy manfatlarga tayanib, unga daromad topish, foyda ko’rish orqali erishiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmaga ega bo’lishini taminlash va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini oshirishning muxim shartlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadga erishishi uchun esa, eng avvalo iqtisodiyotning barcha sohalarida shuningdek, xo’jlik yurituvchi cubektlarda asosiy (operatsion) faoliyat daromad manbalarini kengaytirish, rivojlantirish zarur bo’ladi.
Asosiy faoliyatdan olingan daromad (foyda), bu maxsulot sotishdan olingan yalpi foyda bilan davir xarajatlari orasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko’rilggan boshqa daromadlarni qo’shish yoki boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi:
AFF=YAF-DX+BD-BZ (3)
Bunda,
AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX-davir xarajatlari;
BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ-asosiy faoliatdan ko’rilgan boshqa zararlar.

2. 
   BHMSga muvofiq asosiy faoliyat daromadlari o’z ichiga quydagilarni
   

qamrab oladi.