O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
10.4-rasm.Bibixonim Jome‟ Masjidi
19
 
BIBIXONIM JOME‟ MASJIDI 
1-nuqta:
Markaziy Osiyo hududida mug`ullarga qarshi va markazlashtirilgan 
mamlakat uchun olib borilgan kurash natijasida XIV—XV asrlarda Movarounnaxrda 
Temuriylar davrida obod va xashamatli poytaxtga ega bo‗lgan kuchli davlat yuzaga 
keldi. Samarqandda hisobsiz boyliklar, boshqa yurt va davlatlardan olib kelingan son-
sanoqsiz mohir hunarmand-ustalar to‗plangan edi. Yirik qurilish ishlari avj oldi. 
Unda Sharq xalqlarining me‘morchilik tajribasi va xalq an‘analari mujassamlashgan 
edi. 
O‗sha davrdagi eng ulkan arxitektura yodgorliklaridan faqat bir nechtasi 
qolgan. Bular Oqsaroy qoldiklari va Temur avlodining dahmasi - Shaxrisabzdagi 
Dorussaodat va Dor-ut-tilovat komplekslari, Turkiston shahridagi mutaassib-tasavvuf 
Xo‗ja Axmad Yassaviy maqbarasi hamda poytaxt Samarqanddagi Temuriylar 
xilxonasi Go‗ri Amir va musulmon Sharqida ulkan hisoblangan Bibixonim nomi 
bilan ma‘lum bo‗lgan jome‘ masjidi harobalaridir. Amir Temurning Hindistonga 
qilgan g`olibona yurishi sharafiga eski masjid o‗rnida yangidan jome‘ masjidi 
qurilgan. «801 yil (xijriy) ramazon sharif oyining to‗rtinchi kunida (ya‘ni 10 may, 
19
10.4-rasm.http//www.Turkistonpress.uz 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 

---

110 
1399-yil) Amir Temur masjid uchun poytaxtning eng yaxshi joyini tanladi. Mashhur 
ustalar va binokor me‘morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar va eng saodatli 
daqiqada uning poydevorini qura boshladilar»,— deb yozadi Temurning tarixchisi 
Giyosiddin Ali o‗zining «Hindistonga yurish kundaligi»da.
2-nuqta:
Amir Temur masjid kurilayotganida Misr va Turkiyaga harbiy yurish 
kiladi, uning katta xotini Saroymulkxonim yoki Bibixonim masjidning ro‗parasiga 
katta madrasa kurdira boshlaydi. 1404-yilning kuzida Samarkandga kaytib kelgan 
Amir Temur madrasaning kirish peshtogi jome‘ masjidnikiga nisbatan ulugvorligini 
ko‗rib dargazab bo‗ladi. Shu zaxotiyok Amir Temur masjid peshtokini yanada 
kengrok va balandrok kilib kurishga buyruk beradi. Bu ishning shoxidi bo‗lgan 
Ispaniyaning Amir Temur saroyidagi elchisi Ryui Gonzales de Klavixo xotira 
daftariga bunday deb yozgan: «Temur kasal, darmonsizligiga karamay har kuni ish 
boshiga taxtiravonda yotgan xolda kelib turar va ragbatlantirish uchun chukurda 
ishlayotganlarga yaxna go‗sht va tangalar tashlardi, shu bilan: «ularni xayron kolarlik 
darajada shaylantirardi». Birinchi kor tushishi bilan ish to‗xtab koldi. 1405-yilning 
kishida Amir Temur vafot etdi. XVI asrning oxirida Shayboniylar sulolasidan bo‗lgan 
amir Abdullaxon buyrugi bilan Bibixonim madrasasi yer bilan yakson kilinadi. Fakat 
uning kichkina makbarasigina saklanib kolgan. Xalk nakllarida Amir Temur 
kurdirgan masjid madrasa kurdirganning nomi bilan boshlanganligi uchun u 
xozirgacha Bibixonim masjidi deb ataladi. Vaqt o‗tishi bilan bu ulkan kompleks 
harobaga aylangan. Bizgacha fakat beshta ayrim-ayrim imorat koldiklarigina saklanib 
kolgan. Olib borilgan tekshirishlar bu inshootlarning kadimgi ko‗rinishini tiklash 
imkonini berdi. Jome‘ masjid shaharning butun bir daxasini egallagan. Uning 
uzunligi 167 metr, eni esa 109 metr bo‗lib, sharkdan garbgacha cho‗zilib ketgan. 
Bino asosiy kismining sharkiy tomonida ulkan peshtok va ravok, yonlarida minoralari 
bo‗lgan, kungira va ravokchalar bilan bezatilgan darvoza peshtokining ulkan bo‗lagi 
(1) oldinga turtib chikkan. Peshtokning kengligi 46 metr. Darvoza peshtokining tepa 
kismi, shimoliy minora, ark ravogi, kiraverishdagi marmar xoshiyali devorning tepa 
kismi yer kimirlashidan kulagan. Lekin darvoza peshtokini ta‘mirlagandan keyin 
uning sirtiga koplangan sirkor sopollarning rang-barang chiroyi kishida kuchln 

---

111 
taassurot koldiradi.Peshtokning to‗rdagi devoridan ravok kilib eshik ochilgan o‗yma 
marmar xoshiyali darvoza o‗rni bor. Uning ustidagi lavxada masjidning kurilgan yili 
va Amir Temurning shajarasi yozilgan. U 1897-yildagi yer qimirlashida katta peshtok 
ravogi kulashi natijasida buzilib ketgan, endilikda peshtok koldiklarini janubiy kichik 
masjid yakinida ko‗rish mumkin. Masjid majmuasi uzunasiga simmetrik kilib 
kurilgan. Majmua markazi sharkdan garbga cho‗zilgan to‗rt burchakli xovlini (76X64 
metr) egallagan bo‗lib, to‗rt tomonidan bir kavatli ravoklar va asosiy imoratlarning 
peshtoklari bilan chegaralangan. Darvoza peshtogining karama-karshi tomonida 
maksura bor. Biz uni shartli ravishda katta masjid (3) deb ataymiz. Uning ichkarisida 
mexrob joylashgan. Bu mexrob hamma musulmon masjidlari uchun xos bo‗lib, u 
shunday kurilganki, namoz o‗kuvchi unga karagan xolda Makka tomon sajdaga bosh 
ko‗yadi. Xovliga olib chikadigan usti gumbazli ko‗pgina tosh ustundan iborat 
galereya darvoza peshtogi katta masjidni xovli atrofidagi ikki kichik masjid (4) bilan 
birlashtirgan. Bu kichik masjidlar xovliga ko‗ndalang tushgan bo‗lib, ularga mos 
peshtok ishlangan. Ko‗chadan galereyaga yon tomondagi darvozadan (7) ham kirish 
mumkin. Uning kichik peshtoklari har ikki tomondan uzunasiga bezatilgan. Masjid 
tashkaridan yalangdevor bilan o‗ralgan bo‗lib, ularga koshinkor girix nakshlar 
ishlangan. Xovlisi bir tekis bezatilgan. Kurilish nixoyasiga yetay deb kolganda 
yalangdevorning ravokli joyida yon tomonga chikadigan kilib eshik ochilgan. Xovli 
o‗rtasida katta marmartoshdan yasalgan ulkan kursi - Kur‘on uchun maxsus lavx (2) 
turibdi. Uii bu yerga 1875-yil zilzilasidan keyin ichkaridan chikarib ko‗yilgan ekan. 
Lavx katta, kulrang, yassi marmar taxta hamda ikkita uch kirrali prizmadan iborat 
bo‗lib, uni to‗kkiz ta pastak go‗lalar ko‗tarib turadi. Silliqlangan marmar prizmalar 
o‗simliksimon ornamentlar bilan bezatilib, yozuvlar yozilgan. Yozuvlarga karaganda 
lavx Amir Temur nabirasi Mirzo Ulugbek farmoniga binoan XV asr o‗rtalarida 
tayyorlangan. Katta va kichik masjidlar bir-biridan xajm jixatidan keskin farq kilsa 
ham kompozyatsiyasi bir xildir. Gumbazga o‗tishni ravoklar orasiga kurilgan turli xil 
shakllar osonlashtiradi. Uni tepadan poygumbaz bekitib turadi. Katta masjidning 
sidirga, zangori bezakli tashki bezagi kichik masjidning kirrali, koshinkor 
ornamentlarini eslatadi. Kuchli taassurot koldiradigan bezagi jilvalanadigan gumbazli 

---

112 
ansamblni baland 8 minora va peshtokdan (6, 6a, 6b) iborat kompleks tashkil kiladi. 
Zo‗r idrok etiladigan anik arxitektura formalarida ko‗pincha binoning bezagi 
dabdabali chikishiga harakat kilinadi. Tub devorning yuzasidan geometrik 
ornamentlar - girixlar turli-tuman tuzilishga ega bo‗lib, u uslubi, gul solish texnikasi 
hamda tusini umumiy masshtabda birlashtiradi. Bu devor bezagi — koshinlar sirkor 
gishtchalardan terilgan. Bezaklarning asosiy shakllari lojuvard tinik, ular orasiga esa 
zangori gishtlar terilgan. Bu gishtlar imoratni bezash kismiga aylanib ketgan 
murakkab yozuvlardan iboratdir. Hamma sirlangan gishtchalar esa tik kilib, sopol 
gishtchalar esa yotkizib terilgan. Diniy yezuvlar gumbaz poygumbaziga gir aylantirib 
bitilgan. Yozuvlar har xildir. Katta masjiddagi yozuvlar xatti kufiy bilan, kichik 
masjiddagilar esa nafis suls xati bilan yozilgan. Katta masjid peshtokini bezashga 
aloxida e‘tibor berilgan. U eng kimmatbaxo va chiroyli koshinli naksh va sirlangan 
sopollar, toshdan o‗yib naksh berilgan izoralar bilan bezatilgan. Bino ichining nakshi 
juda ajoyib. Devor va ravok yuzlarining gul solib berilgan ko‗k bo‗yok ustiga 
nakshlanganligi, ichki gumbazning sirtiga boshdan-oyok o‗tkazilgan bo‗rtma 
kogozda bo‗rttirib, zarxal yurgizib naksh ishlanganligi mos kelgan. O‗sha 
davrning tarixiy manbalarida oldin kurilish jarayonlarining loyixasi ishlanganligi 
bayon kilinadi. Tekshirishlarning ko‗rsatishicha loyixalar katak kogozga chizilardi. 
Katakning tomoni bir gazga teng uzunlik birligi deb olinardi. So‗ngra kuriladigan 
binoning maketi tayyorlanar edi.