|
1-nuqta:
(Amir Temur maqbarasi yon tomonidan) Hurmatli mehmonlar! Siz bilan
hozir turgan joyimiz ko`hna Samarqandda buyuk sarkarda Amir Temurning sevikli
nevarasi Muhammad Sulton tomonidan XIV asrning oxirida bino qilingan madrasa
hamda maqbara harobalari va keyinchalik buyuk Amir Temur, keyinchalik ulug` olim
Ulug`bek davrida tiklangan va yangilangan Temuriylar dahmasi oldida turibmiz.
Ko`rib turganingizdek, kompleks ―qosh‖ uslubidagi bosh peshtoq, ikki tomonlama
ketuvchi to`rtburchak shakldagi hovlini hosil qiluvchi va bizgacha aksariyat qismi
saqlanib qolmagan devorlar, 4 ta minora shulardan 2 tasi saqlangan, ikki tomonlama
qarama-qarshi shaklda Muhammad Sulton farmoniga binoan qurilgan madrasa va
xonaqoh fundamentlari va asosiy maqbara kompleksidan tashkil topgan.
Endi esa keling bu kompleks bilan yaqindan tanishishni boshlasak! Marhamat!
2-nuqta:
(Amir Temur maqbarasi peshtog`iga kirishda, kompleksga kirgandan
keyin soya joyda) (2.1 Peshtoqga kirishdan oldin, peshtoq oldida) Muhammad Sulton
18
10.3-rasm.http//www.Turkistonpress.uz
103
ansamblidan faqat peshtoqigina yaxshi saqlangan. Bu peshtoq mohirlik bilan
ishlangan bo‗lib, turli-tuman koshinlari bilan devor fonida yaqqol ko‗rinib turadi.
Koshinlar orasiga binoni qurgan usta-Muhammad binni Mahmud Isfahoniyning nomi
va «Dini jannat dili poklarnikidir» deb jimjimador qilib yozib qo‗yilgan. G‗ishtin
ustunlar bezagida girih deb ataluvchi geometrik shakllarga asoslanib, nafis qilib
ishlangan kompozitsiya asosiy o‗rinni egallaydi. (2.2 Peshtoqdan kirgandan keyin,
soya joyda)
E‘tiboringizni madrasa va xonaqoh qoldiqlariga qaratmoqchiman! Ba‘zi
ma‘lumotlarga qaraganda, XVII asrda madrasa ishlab turgan, xonaqoh binosidan esa
vayronalargina saqlangan. XVIII asrning 20-yillaridagi ijtimoiy va iqtisodiy inqiroz
davrida huvillab qolgan Muhammad Sulton madrasasi harobaga aylana boshlaydi.
Muhammad Sulton xonaqohi va madrasasidan devor qoldiqlari va koshin
parchalarigina saqlangan. Lekin bu qoldiqlar ham asrlar bo`yi pinhon bo‗lib kelgan
inshoot sirini bilishga imkon berdi. (Muhammad Sulton madrasasi to‗g‗risida)
Hovlining sharq tomonidagi devor ortida Muhammad Sulton madrasasining
qoldiqlari ko‗rinib turadi. Chorsu hovlining atrofiga ikki qavatli hujralar tushgan.
Hujralar boshqa madrasalardagi singari bo‗yi uzun, eni tor bo‗lib eshik tepasidagi
darchalardan yorug‗ tushib turardi. Madrasaning burchaklarida gumbazli darshonalar
bo‗lgan. (Muhammad Sulton xonaqosi to‗g‗risida)
Xonaqoh o‗rtasida katta gumbazli keng zal, zalning atrofida ikki qavatli,
biridan ikkinchisiga o‗tiladigan xonalar bo‗lgan, bu xonalarning ba‘zilarida kishilar
yashagan, ba‘zilari qaznoq bo‗lgan. (Ichki xovli to‗g‗risida)
Hovli atrofini o‗rab turgan devorlar ikki qavatli bezakli ravoqlarga bo‗lingan.
Hovlining tashqi burchaklarida to‗rtta minoralar bo‗lgan. Yuqoriga ko‗tarilgan sari
ingichkalashib borgan minora Registon maydonidagi Ulug‗bek madrasasi minoralari
kabi sharafa bilan bezatilgan. Minoraning asosi bilan tepasi orasidagi tafovut koshin
plitalar terishda ustalik bilan bartaraf qilingan. Koshinlar har bir qatoriga bir xil
miqdorda koshin plitalar terilgan holda, ular orasidagi choklar yuqoriga ko‗tarilgan
sari torayib boradi va tepasiga yetib tugaydi. Saqlangan 2 minoralarning birida
104
«banda tadbir etar, olloh taqdir etar» deb yozilgan. (Amir Temur maqbarasi
to‗g‗risida)
Ko‗p qabirg‗ali, bahaybat gumbazli silindr shaklidagi aylanalarini ko‗tarib
turgan sakkizyoqli prizma bino me‘moriy kompozitsiyaning asosini tashkil etadi.
Maqbara devorlariga zan¬gori, havo rang va oq sirli koshinlar qoplangan, bu
koshinlar geometrik shaklda terilib, arabcha xat bitib, ustalik bilan ishlangan.
Me‘mor bir-biriga o`xshagan shakllardan foydalanib, binolarning katta
sathlarini mohirlik bilan bezagan. Maqbaraning tashqi tomonini bunyod qilganda
gumbazga katta ahamiyat berilgan. Gumbaz ostki qismining aylanasi 15 metr,
balandligi 12,5 metr bo‗lsada, og‗irligi sezilmaydi. Buning sababi shundaki, 64
qabirg‗adan iborat gumbazning vazni ajoyib ishlangan sharafa orqali mustahkam asos
-aylanmaga tushadi. Gumbazning rang-barang qilib ishlanishi katta ahamiyatga ega.
Gumbazda havo rang ko‗proq ishlatilgani uchun bu rang gumbazning egri
chiziqli qobirg‗alarida tovlanib turadi, quyoshda charaqlab, go`yo osmonga qadalib
turadi. Gumbazning usti, sirli koshinlar bilan qoplangan. Sharafalarida ham shunday
qoshinlardan hajmi bir-biriga mos qilib ishlangan chiroyli jimjimalar bor.
Maqbaraning tashqi gumbazi yodgorlikning tashqi qiyofasi yanada salobatli bo‗lishi
uchun ichki gumbaz ustiga o‗rnatilgan. Gumbazda: jez, lojuvard, tillo suvlari
ishlatilgan. Rivoyatlarga ko`ra buyuk Amir Temur doimo o`zi kelib be`vosita sevikli
nevarasi Muhammad Sulton sharafiga qurilayotgan maqbaraning qurilish ishlarini
nazorat qiladi va gumbazning qurilishi bo`yicha o`z takliflarini beradi. (2.3 Peshtoqga
kirgandan keyin, soya joyda, maqbaraga qarab) Go`ri Amir maqbara kompleksi aytib
o`tkanimizdek, Amir Temurning sevikli nevarasi, taxt vorisi sifatida belgilangan
Muhammad Sulton tomonidan XIV asrning oxirida o`z nomidan madrasa va xonaqoh
qurdiradi.
Tanlangan joy O‗rta asr Samarqandining janubiy-sharqiy qismida qurilib,
o`zaro katta bir majmuani tashkil etgan bo`ladi. Maqbara qurilishi esa 1404-yilda
Amir Temurning vorisi Muhammad Sultonning vafot etishi munosabati bilan
boshlanadi, Amir Temurning vafotidan so`ng, Temuriylar xilxonasiga aylantiriladi
105
hamda Mirzo Ulug‗bek davrida tugallanadi. Endi esa mana bu toshlar oldiga yo`l
olsak!
Do'stlaringiz bilan baham: |
