O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Saroymulkxonim.
Saroymulkxonim 
Chig‗atoy 
ulusiga 
mansub 
xonlardan biri Qozonxonning qizi bo‗lib, 1341-yilda tavallud topgan. Otasi taxtdan 
ag‗darilib, qatl qilingan paytda Saroymulkxonim hali 5 yoshda edi. Balog‗atga 
yetgach, Movarounnaxr hukmdori Amir Qozog‗onning nabirasi Amir Husayn unga 
uylangan. 1370- yilda Amir Husayn Balxdagi bir jangda mahv etilib, qatl qilinadi va 
Husayn saroyining ko‗rki bo‗lgan 26 yoshdagi Saroymulkxonimni Amir Temur 3 oy 
muddatini o‗tkazib nikohlab oladi. Sohibqiron ushbu ondan e‘tiboran mo‗g‗ulcha 
«kuyov» ma‘nosini ifodalovchi «Kuragon» unvoniga musharraf bo‗ladi. Zero, 
yuqorida aytilganday, Saroymulkxonim Chig‗atoy avlodidan Qozonxonning qizi edi. 
Saroy ayonlarining farzandlariga xos ta‘lim tarbiya ko‗rganligi bois alohida ajralib 

---

113 
turardi. Xon avlodiga mansubligi va insoniy fazilatlari tufayli u Amir Timur ahli 
ayollari –malikalarning ulug‗i hisoblanadi, hamda «kattaxonim» yoxud «Bibixonim» 
unvoniga noil etiladi. Saroymulkxonim siyosatdon, insonparvar, saxovatli malika 
sifatida saltanatni boshqarishda faol ishtirok etgan. Mamlakatning ijtimoiy va 
madaniy qurilish ishlariga, ayniksa, tolibi ilmlarga xomiylik kilishda nom kozongan.
Sohibqiron farmoniga binoan, 1399-1404 yillarda jome‘ masjid qurib 
bitkazildi. Amir Temur jome‘ masjidi ham Bibixonim nomi bilan shuhrat topgandir.
Amir Temurning 35 yillik jo‗shqin faoliyati dono va oqila, vafodor xotini 
Saroymulkxonim bilan kechdi. Amir Temurning jahon oldidagi buyuk xizmatlarining 
ma‘lum bir kismi, shubxasiz, Saroymulkxonim siymosida namoyon bo‗ladi. 
Saroymulkxonim Sharq ayolining buyuk timsoli, siyosatdon, hamda mohir jamoat 
arbobi sifatida ham ma‘naviy hayotimizda chuqur iz qoldirgan. Saroymulkxonim 
Sohibqiron Amir Temurdan 5 yosh kichik bo‗lib, 2001-yilda 660 yillik yubileyi 
nishonlandi. Amir Temur o‗limidan so‗ng Bibixonimning boshiga ham ko‗p savdolar 
tushdi. Amir Temur o‗limi oldidan Samarqand taxtiga voris qilib nabirasi 
Pirmuhammadni tayinlagan edi. Lekin, uning vasiyati bajarilmadi va Samarqand taxti 
Xalil Sultonga o‗tdi. 1384-yil tug‗ilgan Xalil Sulton Mironshohning o‗g‗li bo‗lib, u 
ham Bibixonim qo‗lida tarbiyalangan. Xalil Sulton 1404-yilda bobosining qahriga 
uchradi. Bunga shahzodaning Shodimulk ismli qizga (shayx Xoja Sayfuddinning 
cho‗risi) uylanganligi sabab bo‗ldi. Bobosining qahri qanchalik qattiq bo‗lmasin, 
o‗jar nabira ham o‗z ahdidan qaytmadi, sevib uylangan yoridan voz kechmadi. 
Muhabbat neligini yaxshi anglagan Amir Temur oqibatda o‗jar nabirasini kechirgan 
edi. Samarqand taxtini qo‗lga kiritgan Xalil Sulton bobosining xazinasini sovura 
boshladi va kayfu-safoga berildi. Amir Temur davrida tartibga kirgan qoidalar ham 
buzila boshlandi. Xalil Sultonning davlatni boshqarish ishlariga xotini Shodimulk 
faol ravishda aralasha boshladi. Uning hohishi bilan Bobo Turmush degan naslu 
nasabi betayin kishi vazir etib tayinlandi. Xalil Sultonning xotini Shodimulkning 
qistovi bilan bobosining suyukli xotini Bibixonimni naslu nasabi past kimsaga erga 
berdirtirdi. Amir Temurning boshqa xotinlari ham shunday qilindilar. Bu bilan 
Shodimulk Samarkandda yakka malika bo‗lib qolishni hohlagan bo‗lsa ajab emas. 

---

114 
Bunga ham qanoat qilmagan Shodimulk yashirin ravishda Bibixonimni zaharlab 
o‗ldirtirgan. 1409-yilda Samarqand taxtini Shohruh Mirzo egalladi va aybdorlarni 
jazoladi. Amir Temurning xotinlarini xo‗rlashga katta hissa qo‗shgan Shodimulk 
bozorda, haloyiq oldida sazoyi qilindi. Samarqand taxtini tashlab qochgan Xalil 
Sultonni Shohruh Mirzo kechirdi va Ray shahrining hokimi etib tayinladi. Tez orada 
uning xotini Shodimulkni ham u yerga jo‗natdi. Xalil Sulton u yerda ikki yil hokimlik 
qilgach, 1411 yilning noyabrida vafot etadi. Erining o‗limidan so‗ng, borliq dunyo 
ko‗ziga qorong‗u ko‗ringan Shodimulk ham o‗zini-o‗zi o‗ldirdi. 
1409-yilda 
Samarqand taxtini Shohruh Mirzoning to‗ng‗ich o‗g‗li Ulug‗bek Mirzo egallaganda 
sevikli buvisi Bibixonim hayotdan ko‗z yumgan edi. 
1941-yilda 
Bibixonim 
xilxonasidagi qabrlarni ochgan olimlar ikki kabrdan biri keksa ayolniki, biri esa 
yoshroq ayolniki ekanligini aniqladilar. Keksa ayolning suyuklari Bibixonimning 
onasi–Qozonxonning xotininikidir. Yoshroq ayolning jasadi esa shak-shubhasiz 
Bibixonimnikidir. Qabrlar ustidagi toshlarda yozuvlarning yo‗qligi bu qabrlardagi 
jasadlarni yanada aniq qilish imkonini bermadi. Amir Temur qurdirgan ulkan 
masjidning qarshisida, Bibixonimning onasi sharafiga qurilgan madrasa ham bo‗lgan. 
Hozirgi Bibixonim maqbarasi deb atalgan bino mazkur madrasaning bir qismi edi. 
Tarixchi Muhammad Sharif Samarqandiyning yozishicha, Abdulloxon II 
Samarqandni bosib olgach, Jome‘ masjid qarshisidagi «Madrasai Xonim»ni vayron 
qildi, faqatgina bu yerdagi xilxonagina omon qoldi.