O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

10.5-rasm.Ulug„bek Rasadxonasi 
 
 
1 
2 
4 
3 
5 
6 

---

115 
ULUG„BEK RASADXONASI 
(1424-1428 yillar) 
1-nuqta: 
(Observatoriyaga 
ko`tarilish 
zinalari 
yonida)
Hurmatli 
mexmonlar! Siz bilan xozir Ulug`bek observatoriyasida ekskursiya o`tkazamiz. Bu 
joy 15-asrning 20-yillarida qurilgan, shuningdek, dunyo astronomiya maktabining 
rivojini ta‘minlashga xizmat qilgan maskan hisoblanadi. Hozir Siz bilan aynan shu 
joy bilan yaqindan tanishish imkoni mavjud. Marhamat extiyot bo`lib zinadan tepaga 
qarab ko`tarilamiz. 
2-nuqta: (Observatoriyaga qarshisida, bosh bino oldida)
Ulug‗bek 1409- 
yilda taxtga kelib, Amir Temurdan boy meros, ko‗rkam va yetarli darajada ilmga 
ega bo‗lgan davlatga ega bo‗lib, shaharda olimlar, hunarmandlar, iste‘dodli 
rassomlar, quruvchilar yashardi. Samarqand Ulug‗bek davlatining poytaxti edi. 
Ulug‗bek davrida shahar yanada obodonlashtirilib, Movorounnaxrning ilmiy va
madaniy markazi bo‗lib qoldi. Ulug‗bek asosiy vaqtini ilmga bag‗ishlab, 
Samarqandda matematika va astronomiya fanining eng ilg‗or olimlarini to‗pladi. 
Ulug‗bek qaroriga binoan Samarqandning shimoliy-sharqida rasadhona quriladi. 
Ulug‗bek 
rasadxonasi 
Samarqanddagi 
15-asr 
me‘morchiligining nodir 
namunalaridan biri. Bino Ulug‗bek farmoyishi bilan 1428-29 yilda Ko‗hak 
(Cho‗ponota) tepaligida, Obirahmat arig‗i bo‗yida bunyod etilgan. Rasadxona silindr 
shaklida uch qavatli, balandligi 30,4 m dan iborat ulkan bino bo‗lib, unda radiusi 40,2 
m li gigant sekstant (ba‘zi manbalarga ko‗ra kvadrant) bo‗lgan. Sekstantning janubiy 
qismi yer ostida joylashgan bo‗lib, qolgan qismi shimol tomonda yer sathidan 30 m 
baland. Asbob aylanasida bir gradus yoy 701,85 mm va bir minut yoy 11,53 mm ga 
mos. Ulug‗bekning halokatidan keyin rasadxonaning ilmiy ishlari bir necha
vaqt davom etib, keyinchalik vayronaga aylangan. Uzoq vaqtgacha
rasadxonaning joyi ma‘lum emas edi. 1908-yilda arxeolog V.L. Vyatkin
tomonidan uning joyi topiladi. 
XIX asr 90 yillarida V.L. Vyatkin rasadxona haqida «Boburnoma»dagi 
(XVI asr) va XIX asrning 30 yillaridagi tarixiy asardagi ma‘lumotlardan 
foydalanadi. («Samariya» asarining muallifi Abu Tohirho‗ja bo‗lib, qadimgi

---

116 
musulmon muqqadas joylari haqida ma‘lumot beradi.) Bu ikkala asarda
rasadxonaning Obi-Raxmat arig‗iga yaqin Ko‗hak tepaligida joylashganligi
to‗g‗risida xabar beradi. 15 asr Vaqf hujjatlarini o‗rgana turib, Vyatkin
rasadxonaning Naqshi-jahon, Obi-Raxmat suvi oldida Tollirasad (poi-rasad)
yerining eslatilishini uchratadi.