O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Beshharfli ruknlardan tashkil topgan bahrlar: mutaqorib, mutadorak;
Qorishiq bahrlar: tavil, madid, basit.
Bahrlar tarkibida qo‘llanilayotgan ruknlar sof –asl holatda yoki ayrim o‘zgarishlarga uchragan shaklda uchrashi mumkin. Hech bir o‘zgarishlarga uchramagan solim ruknlarga tugallanayotgan to‘liq bahrni sog‘lom bahr ( بحر سالم) deyiladi. Aksincha, arudi va darbi tarmoq rukndan iborat bo‘lgan bahr – tarmoq bahr ( بحر فرعى) deb ataladi.Tarmoq bahrlar jarayoni aruz fanida bahrlarning tarmoqlanishi hodisasi deyiladi.
Shuningdek, baytlar miqdoriga qarab yoki sifatiga bog‘liq ravishda bahrlar o‘zgaradi. Ular o‘z tarkiblaridagi ruknlar sonining to‘liq yoki to‘liqmasligiga qarab ham alohida nomlanadi. Agar ma’lum baytda ishtirok etuvchi ruknlar soni aslda ko‘rsatilganidan bir rukn kam bo‘lsa, u majzu (مجزوء bo‘lingan) bir juzvi olingan deyiladi. Agar to‘liq bo‘lsa, taamma (تام to‘liq) deb ataladi.
Alloma Mahmud Zamaxshariy “Al-Qustos fi ilmi-l-aruz” asarida bahrlar bobida bahrlarni noan’anaviy uslubda ajratib chiqqanligini kuzatamiz:
She’r bahrlarining tarkibida sakkiz (asliy) ruknning bahrlarga ajratishni 4 ta yo‘li bor:
1. Bir hil ruknlarning qaytarilishidan paydo bo‘lgan bahrlar. Birgina maf’uvlatu asli o‘zi mustaqil holda bahr hosil qilmaydi.Ular quyidagilardir:
فعولن sakkiz martta qaytarilsa, mutaqorib deyiladi;
فاعلن sakkiz martta qaytarilsa, rakd deyiladi;
مستفعلن olti martta qaytarilsa, rajaz hosil bo‘ladi;
مفاعيلن olti martta qaytarilsa, hazaj hosil bo‘ladi;
فاعلاتن olti martta qaytarilsa, ramal hosil bo‘ladi;
متفاعلن olti martta qaytarilsa, komil hosil bo‘ladi;
مفاعلتنolti martta qaytarilsa, vofir bahri hosil bo‘ladi.
2. Yetti harfli ikki ruknning ya’ni مستفعلنvaمفعولاتُ larning joylari o‘zgarib, takrorlanishidan tashkil topgan bahrlar. Bu ruknlar orasida deyarli farq yo‘q, faqatgina birida yig‘ilgan vatad birida ayrilgan vatad.
مستفعلن مستفعلن مفعولاتikki marotaba takrorlansa, sari’ bahri yasaladi;
مستفعلن مفعولاتُ مستفعلنikki marotaba takrorlansa, munsarih bahri yasaladi;
مفعولاتُ مستفعلن مستفعلنikki marotaba takrorlansa, muqtadab bahri hosil bo‘ladi.
3. Besh va yetti harfli ruknlardan tashkil topgan bahrlar:
فعولن مفاعيلن to‘rt martta takrorlansa, tavil bahri yasaladi;
فاعلاتن فاعلنto‘rt martta takrorlansa, madid bahri yasaladi;
مستفعلن فاعلنto‘rt martta takrorlansa, basit bahri hosil bo‘ladi.
4. Uchta yetti harfli ruknlarning ikki mattta takrorlanishidan hosil bo‘lgan bahrlar:
فاعلاتن مستفعِ لُنْ فاعلاتنikki martta takrorlansa, xafif deyiladi;
مستفعِ لُنْ فاعلاتن فاعلاتنikki martta takrorlansa, mujtass deyiladi;
مفاعيل فاعِ لاتُنْ مفاعيلُنikki martta takrorlansa, mudori’ deyiladi.

Yuqorida keltirilgan مستفعِ لُنْruknining ajratilib yozilishiga sabab, boshi va oxirida yengil sabab, o‘rtasida ajralgan vatad berilgani uchundir. Bu doira qoidasining talabidir.فاعِ لاتُنْruknida ham, doira qonuniyatiga muvofiq bo‘lib,ِِِِِعo‘zidan keyingi yengil sabab bilan birlashib yig‘ilgan vatadni tashkil qila olmasligi uchundir. U oldingi bo‘lak bilangina bir majmuani iashkil qila oladi.

Ko‘rinib turibtiki, Mahmud Zamaxshariy bahrlarni ruknlar tarkibi jihatidan guruhlarga ajratib, osonroq tushintirgan. Hech bir manbalarda bunday usulni kuzatmadik.