O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

MAVZU № 6. Aruz bahrlari va aruziy doirlari.
1. Aruz bahrlari.
Darsning maqsadi: Talabalarga aruz bahrlari haqida umumiy ma’lumotlar berib o‘tish va bahrlarni tuzilishiga ko‘ra turlari bilan tanishtirish.
Tayanch so‘zlar va iboradlar: bahr, o‘zak vazn, al- mutadorik, al-Axfash, “Muttafiqa”, “rakd”, 16 bahr, ritmik bo‘laklar, Yettiharfli, Beshharfli, Qorishiq, sog‘lom bahr, tarmoq bahr, maf’uvlatu.
Bahr (بحر– lug‘.m: dengiz)– bu shoir ijod oldidan maxsus tanlab olgan she’r vazni shaklidir. Adabiyotshunos Ahmad Hoshimiyning fikriga ko‘ra bahr – maxsus vazn, qasidada shoir uning misoliga amal qiladi¹⁵.
Bahr vaznlar turkumi yoki bir qancha vaznning yagona asosi, “o‘zak vazn” demadir. Bobokolonimiz A.NAvoiyning “Mezonul – avzon” dagi bahrlar bobida shunday deydi: “...buhureki ba’zining takrori va ba’zining tarkibi ba’zi bila hosil bo‘lur” ¹⁶ ya’ni bahrlar asil va far’iy ruknlarning takroridan yoki bir–biriga aralashtirib olinishidan paydo bo‘ladi.
Shuningdek ,“bahr arab she’ri yuradigan yo‘ldir” deb arab olimi Kamil Sayyid Shahin “bahr” so‘zining etimologiyasidan kelib chiqqan holda ta’rif bergan.
She’rda bahrni belgilash uchun avvalo ritmning dastlabki misrada qaerda tugashi–yu, ikkinchisida qaerdan boshlanishini topish kerak. Ikkinchi misra ham birinchiga deyarli o‘xshash, bu amaliyotning birinchida tugal belgilanishi ikkinchi uchun ham zarur nisbatga yaqinlashtiriladi.
Aruz– she’rning asosiy muayyan bahrini o‘rganadigan fan deb ataydigan bo‘lsak ,undagi tarmoqlanish hodisasi qoidalari asosida bahrlarning turli shakllari hosil qilinadi va uning asosida ritm bo‘laklarini “asldan uzoqlashgan” hisoblab, chiqarib tashlash yotadi.
Arab aruzida hammasi bo‘lib 16 ta bahr mavjud. Xalil ibn Ahmad yuzga yaqin aruz vazni oralaridagi mushtaraklik alomatlariga qarab ularni 15 guruhga bo‘ladi va bu guruhlarni bahrlar deb ataydi.
Manbalarda keltirilishicha Halil ibn Ahmad hayotlik davrida uning shogirdi Abu-l-Xasan al-Axfash o‘n oltinchi bahrni kiritib, uni al- mutadorik deb nomlanagan.
Abu Xafs an-Nasafiy va Mahmud Zamaxshariylar doira bobida beshinchisini “Muttafiqa” deb atab, bahrlardan mutaqorib va rakdni beradi. Biroq, ikkala alloma ham bahrlar bobida 16ta bahrlarni keltirib, o‘n oltinchisini “mutadorik” deb atab misol berishadi.
Ular o‘z asarlarida Xalil ibn Ahmad istagi bo‘lgan “rakd” nomini doirada qoldirib, Abu-l-Xasan al-Axfash kiritib, “mutadorik” deb nomlagan o‘n oltinchi bahrni bahrlar bobida keltiradilar. Biroq berilgan she’riy misollari bir-biridan farq qiladi. Mahmud Zamaxshariy o‘zi to‘qigan baytlarni keltiradi. Chunki har bir she’riy misol o‘sha 16 ta bahr nomi o‘zagi bilan boshlanadi.
Shunday qilib, arab aruzida quyidagi 16 bahr mavjud:

1. 
   Tavil –الطويل (lug‘.m: uzun ) bahri
   
2. 
   Madid –المديد(lug‘.m: cho‘ziq) bahri
   
3. 
   Basit –البسيط(lug‘.m: yoyiq) bahri
   
4. 
   Vafir –الوافر(lug‘.m: mo‘l) bahri
   
5. 
   Kamil –الكامل(lug‘.m: yetuk) bahri
   
6. 
   Hazaj –الهَزَج(lug‘.m: qo‘shiq) bahri
   
7. 
   Rajaz –الرَّجَز(lug‘.m: kuybop) bahri
   
8. 
   Ramal –الرَّمَل(lug‘.m: yelish) bahri
   
9. 
   Sari’ –السَّريع(lug‘.m: tez) bahri
   
10. 
    Munsarih –المنسرح(lug‘.m: ozod) bahri
    
11. 
    Hafif –الخفف(lug‘.m: yengil) bahri
    
12. 
    Mudari’ –المضارع(lug‘.m:o‘xshash) bahri
    
13. 
    Muqtadab –المقتضب(lug‘.m: burdalangan) bahri
    
14. 
    Mujtass –المجتث(lug‘.m: qo‘porilgan) bahri
    
15. 
    Mutaqarib –المتقارب(lug‘.m: yaqinlashuvchi) bahri
    
16. 
    Mutadorik –المتدارك(lug‘.m: so‘ng anglashilgan) bahri
    

Bahrlar, shakllariga ko‘ra, ritmik bo‘laklar takroridan tuziladi. Filologlar bahrlarni ana shu qiyosga ko‘ra, turlarga ajratadilar:

Bir hil ritmik bo‘laklar takroridan tarkiblangan bahrlar: komil, vofir, hazaj, rajaz, ramal, mutaqorib, mutadorik;
Ikki turli ritmik bo‘laklar takroridan tarkiblangan bahrlar: tavil, madid, basit, sari’, munsarih, xafif, mudori’, muqtadab, mujtass.
Bahrlar yana tarkiblaridagi ritmik bo‘laklar harflari sonlariga nisbatan ham farqlanish mumkin:
Yettiharfli ruknlardan tashkil topgan bahrlar: vofir, komil, hazaj, rajaz, ramal, sari’, munsarih, hafif, mudori’, muqtadab, mujtass;