O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Madid (مديد) bahri eng qadimgi bahrlardan hisoblanadi. Lekin, bu bahr uncha keng tarqalmagan, zamonaviy she’riyatda uchramaydi ham.
Bahrning bunday atalishiga sabab, yetti harfli ruknlarda sabablar juda cho‘ziq holatda bo‘ladi. Bu doira talabidan kelib chiqqani uchundir.
“Bunday turli izohlar kelib chiqishining asl sababi madidning o‘z doiradoshlari tavil va bastitdan ancha qisqaligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan” – deb Frolov D. fikr bildirgan²¹.
Madid bahri ramalga ham o‘xshab ketadi. Shuningdek, madidda qasidalar kam yozilgan.al– Ma’ariy ta’kidlaganidek, “madid – bechora bahr, unda bitilgan she’rni buyuklar merosi orasida topish qiyin”²². Bunga qaramay, madid bahrida yozilgan she’rlarni Tarafa, Muhalhil, Umar ibn Abi Rabi’da, Ibn Zaydda uchratishimiz mumkin.
Madid bahri ikki turli ruknlardan yasalgan bo‘lib, uning birinchi taf’ilasi bir yengil sabab (فا) , bir yig‘ilgan vatad (علا) va yana bir yengil sabab (تن) lar yig‘indisidan iborat. Ikkinchi taf’ilasi esa bir yengil sabab (فا) va bir yengil sabab va bir yig‘ilgan vatad yig‘indisidan yasalgan. Madidning asl ruknlari oltita:
فاعلاتن فاعلنفاعلاتنفاعلاتن فاعلنفاعلاتن
Madidning misralari aslida musamman holatidadir. Lekin, u to‘liq holda uchramaydi. U qisqartirilgan shaklda ya’ni musaddasda ishlatiladi.
Madidning olti shakli bor:
Aruz va darb – majzu salim.
Aruz mahzuf, darb esa maqsur.
Aruz va darb – majzu maxzuf.
Aruz majzu mahzufdir, darb esa maxzuf maqtu’dir.
Aruz va darb – majzu maxzuf maxbun.
Aruz – majzu maxzuf maxbun va darb – majzu abtar²³.

Bu bahrdagi asl ruknlar soni borasida aruzshunoslar o‘rtasida turlicha qarashlar mavjud. Chunonchi , Mahmud Zamaxshariy madidning asl ruknlari soni sakkizta deydi. Shunday ekan, bu holda har bir misra oxirigayana bittadan “faai’lun” (فاعلن ) rukni orttiriladi.

فاعلاتن فاعلنفاعلاتنفاعلنفاعلاتن فاعلنفاعلاتنفاعلن
Lekin ko‘p hollarda madid bunday to‘liq shaklda qo‘llanilmaydi, balki doimo qisqartirilgan “majzu’” (مجزوء ) shaklida bo‘ladi.
Ushbu bahrga ham misolni “al–Qustos”dan ko‘ramiz:
مدّ باعا في التجني و لجّا و اتثنى حشيه تمر و زهر

Xorazmiyning “Mafotih al–ulum” asaridan misol keltiramiz(Muhalhil ibn Rabi’adan):

يا لَبَكرٍ، أنشِروا لي كُلَيباً

يا لَبكرٍ، أينَ أينَ الفِرارُ

“Ey , Bakr avlodi, menga Kulaybni jonlantiring!
Ey, Bakr avlodi, qayerga qayerlarga qochyapti?”.
(Navoiy )
Chehradin bur-qa ochib o‘tqa kuydur-ding mani
Chun kul o‘ldi /paykarim /ko‘kka sovur-ding mani
fo’ilotun fo’ilun fo’ilotun fo’ilun