|
Oraliq miya. Oraliq miya oxirgi miya bilan o‗rta miya oralig‗ida joylashgan, u ko‗ruv do‗mbog‗i, do‗mboq osti sohasi hypothalamus va III qorinchadan iborat.
Ko‗ruv do‗mbog‗i sohasi– ko‗ruv do‗mbog‗i (thalamus), do‗mboq usti va do‗mboq orqasi do‗mboq osti sohasi (hypothalamus)dan tuzilgan.
Ko‗ruv do‗mbog‗i (tepaligi) (thalamus) tuxum shaklidagi kulrang moddadan iborat bo‗lib, ikki yarimshar bag‗rida joylashgan. Tepalikni ko‗rish uchun miya yarimsharlarini o‗rtadagi yoriqdan ikkiga ajratish lozim. Tepalikning ichki yuzalari III qorincha bo‗shlig‗iga qarasa, old yuzasining uchi ingichkalashib tugaydi, orqa uchi esa yostiqsimon tepalikni hosil qiladi va oq moddadan tuzilgan yupqa parda bilan qoplangan. Tepalikni pastki tomondan tepalik osti egati – sulcus hypothalarnicus chegaralaydi. Bu egat yon qorinchalar orasidagi teshikdan miya suv yo‗ligacha borgan. Ko‗ruv do‗mboqlarining ichki yuzalari bir-biri bilan kulrang bitishma orqali qo‗shilgan. Do‗mboqning tashqi yuzasi yonbosh qorinchaga qaragan bo‗lib, dumli yadro (nucleus caudatus)dan chegara ariqcha orqali ajralib turadi. Shunday qilib, chegara ariqcha ko‗ruv do‗mbog‗ini yarimshardan, ya‘ni dumli yadrodan chegaralaydi. Sulcus terminalis dan bosh miyaning yupqa yo‗lidan o‗tadi. Ko‗ruv do‗mbog‗i oldingi, ichki va tashqi bir necha yadrolardan tashkil topgan. Ko‗ruv do‗mbog‗ining vazifasi juda murakkab, bu yerda bosh miya po‗stlog‗iga boruvchi hamma sezgi yo‗llari almashinadi, ya‘ni sezgini olib keluvchi nerv tolasi shu yerda tugab, oxirgi neyronga o‗tkazib beradi. Uning yostiq qismi po‗stloq osti ko‗ruv markazi bo‗lib hisoblanadi. Ko‗ruv do‗mbog‗ining old yadrosi so‗rg‗ichsimon tanalar bilan birgalikda hid bilish sistemasini hosil qiladi. Shunday qilib, ko‗ruv do‗mbog‗i sezuvchi yo‗llarning po‗stloq osti markazi bo‗lib xizmat qiladi.
Do‗mboqusti sohasi – epithalamus shishsimon tana (epifiz) (corpus pineale) miyaning ustki ortig‗idan iborat bo‗lib, to‗rt tepalikning ustki ikki tepachasi o‗rtasida osilib joylashgan. Tanachadan har ikki tomonga pilik sifatida jilov (yugan) davom etib, III qorinchaning orqa sohasida o‗zaro qo‗shilib yugan bitishmasini hosil qiladi. Epifiz ichki sekretsiya bezi bo‗lib, boshqa endokrin bezlar bilan birga tanosil a‘zolarining bir meyorda rivojlanishini hamda turli ritmik jarayonlarni ta‘minlab turadi.
O‗ng va chap tomondagi ichki tizzali tanachalar ko‗ruv do‗mbog‗ining ostida joylashib, to‗rt tepalikning pastki tepachalari bilan ularning oyoqchalari orqali qo‗shiladi va ular bilan birga po‗stloq osti eshituv markazi vazifasini bajaradi.
O‗ng va chap tomondagi tashqi tizzali tanachalar ko‗ruv tepaligining yostig‗i ostida joylashgan bo‗lib, ular to‗rt tepalikning ustki ikkita do‗mbog‗iga ularning oyoqchalari orqali qo‗shiladi va ko‗ruv do‗mbog‗ining yostig‗i bilan birga po‗stloq osti ko‗ruv markazi vazifasini bajaradi.
Do‗mboq osti sohasining oldingi qismi bo‗lib, kulrang do‗mboqcha bilan miyaning pastki ortig‗i – gipofiz, ko‗ruv nervi poyasi va uning kesishmasi bilan so‗rg‗ichsimon tanalardan tuzilgan. Gipofiz ko‗ruv nervi kesishmasi bilan so‗rg‗ichsimon tanalar oralig‗idagi kulrang do‗mboqchaning maxsus voronkasimon o‗simtasiga osilgan holda, kalla suyagi oldidagi ponasimon suyakning shu nomli chuqurchasida joylashadi. Kulrang do‗mboqcha oliy vegetativ markazdir, u moddalar almashinuvini va issiq-sovuqni tartibga solib turadi (ichki sekretsiya bezlariga qaralsin).
So‗rg‗ichsimon tanalar bir-biridan egatcha bilan ajralgan, ular tarkibidagi kulrang moddalar hid bilish vazifasini o‗taydi.
Uchinchi qorincha ikkita ko‗ruv do‗mbog‗i oralig‗ida joylashgan tor bo‗shliqlar, do‗mboqlar qorinchaning ikki yon devori bo‗lib hisoblanadi. Qorinchaning oldingi devorini gumbaz ustunchalari bilan oldingi bitishma va tepadagi ingichka tasmacha hosil qilsa, orqadevorini orqa bitishma hamda yuqorida aytilgan chegaralab turadi. Pastki devori do‗mboq osti sohasidan tuzilgan bo‗lsa, ustki devori qon tomir epiteliy plastinkasidan iborat, uning ustida joylashgan miya gumbazi qadoq tanalardan tuzilgan. Uchinchi qorincha old tomonda qorinchalar oraliq teshiklari orqali yon qorinchalarga
Ko‗ruv do‗mbog‗ida po‗stloq osti sezuvchi yadrosi bo‗lib, bunda barcha sezuvchi impulslar afferent nervlar orqali ana shu yadroga keladi. Odam organizmining barcha sohasidagi sezgilar ko‗ruv do‗mbog‗iga kelib analiz va sintez qilinadi. Natijada ko‗ruv do‗mbog‗ida ba‘zi sezgilar yumshab, boshqalari esa kuchaytirilib miya po‗stlog‗iga uzatiladi. Ko‗ruv do‗mbog‗i kasallangan yoki jarohatlanganda tanadan kelgan sezgilar zo‗rayib, oshib miya po‗stlog‗iga boradida, odamning g‗azabini oshiradi. Odam arzimagan gapga kuladigan yoki sababsiz yig‘‗laydigan bo‗ladi, mimika o‗zgaradi. Ichki a‘zolarda og‗riq kuchayib odam holati o‗zgaradi. Bu vaqtda yurak tez urib, nafas olish tezlashib, qon bosimi ko‗tariladi. Bosh og‗rib uyqu buziladi, g‗ayri ixtiyoriy harakatlar mavjud bo‗ladi.
Ko‗ruv do‗mbog‗idan pastda joylashgan uzunchoq va orqa miya yadrolari bilan miya yarimsharlari bag‗rida joylashgan barcha po‗stloq osti harakatlantiruvchi yadrolari nervlar orqali bog‗langan.
Do‗mboq osti sohasi – gipotalamus barcha vegetativ funktsiyalarni idora etuvchi po‗stloq osti yadrosidir. U organizm ichki muhitining doimo bir xilda idora etilishini ta‘minlaydi. Yog‗lar, oqsillar, uglevodlar va suv-tuz almashinish jarayoni gavda haroratini bir xilda saqlaydi.
Po‗stloq osti shikastlanganda gavda harorati o‗zgaradi. Jumladan, sovuq xonada odamning harorati pasaysa, issiq xonada ko‗tariladi.
Simpatik va parasimpatik nervlarning po‗stloq osti markazi ham gipotalamusda joylashgan. Gipotalamusning old qismida parasimpatik nerv sistemasining yadrosi joylashgan, qitiqlanganda ichaklar peristaltikasi kuchayadi, shiralar ajralishi ortib, yurak urishi pasayadi.
Gipotalamusning orqa qismida nerv sistemasining yadrolari bor, ular qitiqlanganda yurak urishi tezlashib, qon tomirlar devori torayadi va qon bosimi oshadi. Gipotalamus qon haroratini, qon tarkibini bir xilda saqlashda ayniqsa katta ahamiyatga ega. Ovqatlanish va suyuqlik ichish (chanqash), shimilish jarayonlari ham gipotalamus tomonidan ta‘minlanadi. Gipotalamus kasallanganda haddan tashqari ko‗p suv ichish, ovqatni mo‗l iste‘mol qilish kuzatiladi, suv-tuz almashinish jarayoni buzilib, ko‗p miqdorda siydik ajrala boshlaydi va bunga qandsiz diabet kasalligi deyiladi. Gipotalamus gipofiz faoliyatini ham boshqaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
