|
dasisasi
bir oilani tamali ishdan chiqara yozgankim
bu to‘g‘rida, ayniqsa, sizga so‘zlash ortiqchadir”. dasisatun - arabcha-
o‘zbekcha lug‘atda fitna, yomonlik, firib, pand kabi tarjimalari uchraydi.
O‘zbek tili izohli lug‘atida hiyla, nayrangdek ma’nolariga ega.
Romanni mutolaa qilish davomida uchragan so‘zlar va ularning ma’-
nolarini berar ekanmiz, “An Na’im” nomli “Arabcha-o‘zbekcha lu-
g‘at”dan foydalandik. So‘zlarni leksik tahlil qilish ularning arab tili va
o‘zbek tilidagi ma’nolari o‘rtasidagi umumiylik (yaqinlik) va farqlilariga
alohida e’tibor berdik. Yana har bir so‘zning aktiv ishlatilgan paytidagi
ma’nosi bilan hozirda muomaladagi ma’nolari orasidagi tafovutlarga ham
e’tibor berdik. Ammo hozirda muomaladan chiqqan ba’zi arabizmlarning
etimologiyasiga alohida to‘xtalib, u yoki bu so‘z o‘rniga qaysi so‘z
ishlatilayotganiga misollar berib ularni sharhlashga harakat qildik.
Diniy.
1. Alhazar diniy so‘z bo‘lib - Xudo saqlasin, tavba, ajabo.
2.Arsh – dinimizda Xudoning taxti, ko‘chma ma’nosi omon, falak; avval-
lari uy ichining tepasi; shift ma’nolarida qo‘llanilgan. 3.Dayus – qush-
movchi, dalla. 4.Ehson - hayirli, savobli ish, kori hayr; ezgulik; dinimizda
Xudo yo‘liga beriladigan ziyofat, hayr-sadaqa, hayr-sahovat, Xudoyi;
144
O‘sha kitob, Б. 282.
101
xadya, in’om. 5.Fitr - dinimizda ro‘zaning tamom bo‘lishi; ro‘za tamom
bo‘lishi bilan odatdagidek ovqatlanish huquqiga ega bo‘lish; ro‘za oxirida
kambag‘allarga, mullalarga beriladiagan sadaqa, ehson. 6.Hijriya – aynan
xijriy musulmon yil hisobiga tegishli. 7.Madrasa – Yaqin va O‘rta Sharq
mamlakatlarida,
shuningdek,
inqilobgacha
bo‘lgan Rossiyaning
ko‘pchilik xalqi islom diniga amal qiluvchi tumanlarida diniy Oliy o‘quv
yurti; O‘rta Osiyo va Qozog‘iston diniy boshqarmasi qoshidagi diniy
maktab.
Sifat.
1.E’timod – samimiy, to‘g‘ri, odil deb hisoblab qattiq ishonish,
shunga asoslangan ishonch; ko‘z tutilgan, ishonilgan kimsadan kutilgan,
unga bog‘langanishonch, umid. 2.Mavzun - kelishgan, xushbichim,
xushqomat. 3.Majruh - yarador, jarohatli; nogiron, mayib. 4. Ma’sum -
begunoh, pok, toza; nomusli, iffatli. 5. Mushtoq – tashnalik, sabrsizlik
bilan kutuvchi, zoriqdan, intizor, muntazir. 6.Mug‘ombir – aldoqchilik
bilan ish ko‘ruvchi; ayyor. Shuningdek, son, ot, olmosh, fe’l, ravish
kabilarga ham ko‘plab misollar jamladik.
Asarni tahlil qilish davomida adib ko‘proq ot va fe’l so‘z turkum-
larini ko‘proq ishlatilgani va bugungi kungacha 100 dan ziyodroq so’z
bizni tilimizga moslashganligi, yoki o‘z ma’nosini yoqotganligiga gu-
voh bo‘lsak ya’na 80 yaqin so’zlar o’z ma’nosida hozirgi kungacha biz-
ga tushunarli va xalq tilida mavjudligiga guvoh bo‘lamiz, qolganlari esa
tushunarsiz va bizga yod so’zlardir.
Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar” asari betakror mazmunga
ega bo‘lganligidan u asosida kinofilm yaratilgan. Bu asar rus, ingliz,
nemis va O‘rta Osiyo xalqlari tillariga tarjima qilingan. Adibning
“O‘tgan kunlar” romanidagi arabiy so‘zlarning ishlatilgani haqidagi
fikr-mulohazalarimizni quyidagicha izohlaymiz: 1.Asar yozilgan
davrda arab tilining mavqei, ta’siri kuchli bo‘lgan. 2.Yozuvchi xalq
uchun yozganligi sabab asarda xalq muomalasida bo‘lgan so‘zlar,
iboralar o‘z aksini topish kerak edi. 3.Yozuvchi asardagi g‘oyalarni
ochib berishi uchun arabiy so‘zlarni ishlatishi kerak bo‘lgan.
4.Yozuvchi arabiy so‘zlar orqali o‘z fikrini ifodalashda foydalangan. 5.
Yozuvchi asarda arabiy so‘zlarni ishlatish bilan bir qatorda o‘zbek tili
lug‘at boyligiga ham o‘z hissasini qo‘sha olgan.
6. “O‘tgan kunlar”da diniy-20; sifat-46; hisob so‘z-1; ot-95; kishi,
narsa nomlari-45: jami-139 so‘z turli sohalarni ifodalagan. Shuningdek,
102
fe’l-4; ravish-3; modal-4; yordamchi so‘z-1; kirish so‘z-2 ham mavjud,
Jami- 220 so‘zni qo’llagan. Bundan boshqa yana adib Abdulla Qodiriy
yashagan davrda arab tilining mavqei ta’siri kuchliroq bo‘lganligi, hamda,
arab ilm fan sifatida tan olinganligi uchun yozuvchi o‘z asarida arabiy
so‘zlardan keng va mohirona foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
