O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

Turkiya va tashqi dunyo lozanndan so‘ng

Yangi Turkiyaning butun dunyo bilan tinchlik va do‘stlikda yashashga intilishi haqida mamlakat yetakchilari tomonidan fikrlar aytilgan. Bu haqda Mustafo Kamol (Otaturk) ham gapir. Bir necha yilgi urushlar chet ellik intervensiyani deb davlat ostun ustun bo‘lib yotishi ni deb Turk eltali shunday tashqi siyosatiga muxtoj ediki qaysini davlatga tinch va mustaqil bo‘lishiga yordam bera olardi. Lozannagacha, birinchi bo‘lib 1920 yil Sovet Rossiyasi Turkiyani tan oldi va qo‘lidan kelgancha yordam berdi . Do‘stona aloqalar tinch vaqtda ham davom etdi. Bir qator savol –iqtisodiy u diplomatik hujjatlar bilan mustaxkamlandi.Bu munosabatlarni rivoji sifatida 17. 12. 1925 Parijda do‘stlik va neytvalitet To‘g‘risida Sovet-Turk kelishuvi imzolandi. Turkiya uchun bu aloxida muhim edi, Chunki ichki siyosiy axvol keskinlashgan edi va bir vaqtning o‘zida Mosul bo‘yicha Angliya bilan aloqalarni keskinlashishi. 1925 yili kelishuv shuni nazarda tutardiki agar bu davlatlarga bir yoki bir nechta davlat xujum qilsa , u xolda bu davlatlardan biri (Turkiya yoki Sovetlar) neytralitet saqlaydi (1 modda). Taraflarning har biri-bir biriga hujimdan o‘zini tiyishga va bir biriga qarshi bo‘lgan ittifoqqa , siyosiy kelishuvga va bir,yoki bir necha uchunchi davlatlar aktlariga , qaysiki boshqa tomonga qaratilgan (2 modda) qo‘shilmaslikga.

“Siyosiy xarakterli “ kelishuvlar zamirida moliyaviy va iqtisodiy kelishuvlar nazarda tutilgan edi, Qaysiki bir-biriga qaratilmasligi kerak edi(II pratakol)

Sovetlar tomonidan kelishuvga Sovet harbiy kemalarini qiyinchiliksiz bo‘g‘ozlardan o‘tishini kiritmoqchi bo‘lishdi, lekin bu omadsizlik bilan tugadi. Turk hukumati boshqa davlatlar bilan aloqalarini yomonlashtirmoqchi edi. ….SSSR bilan tuzilgan shartnomadan so‘ng, turk diplomatlari “Turkiya g‘arb va sharq o‘rtasida ko‘prik bo‘lishini xoxlaydi” degantezisni faol targ‘ib qila boshlashdi. Bir yildan so‘ng 1926- yil noyabrning o‘rtasida oldin nomi qayd etilgan shartnomani imzolagan. G.Chicherin va Tafiq Ryuushtyn Odessada yana uchrashishni lozim topishdi. Turklar bilan uchrashuv haqida Chicherin Sovet jurnalistlariga shunday dedi” Bizni uchrashish ishimizni yana oldinga siljishi uchun ochiqroq suhbatlashish kerak bo‘ladi. “ keyinroq Parij shartnomasi bir necha bor Anqara protokollari bilan to‘ldirildi. 1929-1931 va 1935 yil va shuningdek 1945-yilgacha prolonger qilindi. 1930-yillarda diplomatic aloqalar bilan birga faol iqtisodiy hamkorliklar bo‘lgan.

Keying yillarda Turkiya ko‘p davlatlar bilan diplomatic aloqalar o‘rnatadi. –Germaniya, Avstriya, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Yugoslaviya va boshqalar kelishuvlar bir-birining suverinitetini xurmat qilish prinsiplarida qurilgan yana savdo aloqalarini rivojlantirish ko‘zda tutilgan.

1926-yil 22 aprelida Turkiya tehronda o‘zining o‘rta sharqdagi azaliy raqibi bo‘lgan musulmon Eroni bilan neytralitet to‘g‘risida shartnomani imzolanishi Eron-Turk munosabatlarini normalashishga olib keldi, qaysiki bungacha tarang xolda edi tez-tez sodir bo‘ladigan chegara tuqnashuvlarini deb, eng asosiy sababi esa Terkiya va Eronda yashaydigan kurdlarning qo‘zg‘olanlari edi. Kelishuv bo‘yicha taraflar bir-biriga qarshi qaratilgan xujum xarakatlaridan vos kechishi, bir-biriga qarshi qaratilgan siyosiy iqtisodiy va moliyaviy kelishuvlarga kirmaslik, Agar tomonlarning biriga biror bir davlat xujum qilsa, u xolda ikkinchisi neytralitet saqlashi kelishuvda yana shu takidlab o‘tilganki, o‘zining xududi boshqa davlatga qarshi xarakatlar olib boradigan guruh va tashkelotlarni o‘z hududiga qo‘ymaslik, chegara hududlarida yashaydigan qabilalarni jinoiy xatti-xarakatlariga qarshi chora ko‘rish.

Kelishuvga qaramasdan Eron-Turk munosabatlari bir necha marotaba chegaradagi vaziyatni tarnglashishi deb yomonlashgan 1927-yil Kurdlar bosh ko‘tarishi sababli turk hukumati Eronga ultimatumli nota jo‘natadi, lekin Eron buni qabul qilmadi. Eron va Turkiya o‘rtasida chegaraoldi muammolar uzil-kesil 1932-yil hal bo‘ldi. O‘sha Yilda kelishuv yana bir necha davom ettirildi. Turk hukumati Eron shohi Rezo Pahlaviyni 1934-yilning iyunida rasmiy tashrif bilan Turkiyaga keldi. Uning yo‘li Turk-Eron chegarasi bo‘ylab Kars, Arzurm va Trabzongacha, u yerdan “yovuz” nomli zirxlangan kemada Samsungacha keldiva keyin Anqareragacha poyezdda bordi. Vagzalda uni bayramona ruhda Otaturk va hukumat a’zolari tomonidan kutib oliundi. Bu uchrashuv va kelishuvlar keyinchalik Saodaba paktini imzolanishini yangilashtirdi. Turkiyani g‘alaba qozongan davlatlar bilan aloqalari boshqacha tus olgan edi. Bu davlatlar oxir-oqibat Lozzan shartnomasini imzolagandan ham so‘ng (Angliya va Fansiya- ularni AQSh qo‘llab-quvvatlardi) Turkiyada sulton tomonidan olingan imtiyozlardan voz kechishi niyatlari yo‘q edi. Turk tarixchisi Esmer shunday deb yozadi, Lozzana shartnomasi imzolangandan so‘ng “yangi asosni” tasis etish qiyin bo‘ldi. Chunki bu davlatlar kapitulatsiya paytlariga ko‘nikib qolishgan edi va bir qancha vaqt kerak edi ularni yangi vaziatga ko‘nikishiga .

Ingliz va Fransuz diplomatiyasi Lozannada xalqilinmagan Turkiyani ichki muomalarini o‘z manfati yo‘lida foydalanishmoqchi edi.kamolchilarga davlatni ichki xolatini yaxshilashga halaqit qilish vashu orqali davlatni yaqin va o‘rta sharqda o‘zini mavquyini kuchaytirish edi, qaysiki sezilarli daraja kuchaydi 1- jahon urushidan so‘ng “Lozanna merosini” tartibiga solish ko‘p yillarga cho‘zilib ketdi, g‘arb davlatlarining qattiq siyosiy va moliyaviy bosimi ostida o‘tdi, va shuni tan olish kerakki, Turkiya bu xolatda ko‘p yon berdi.

Boshqa tarafdan , Turkiyadagi yangi hokimiyati bir necha qoldirilga mavzularni o‘z foydasiga xal qilishga umidvor edi. 2003 yilda “sabax” gazetasida Erdal shafak Lozanna shartnomasini 80-yilligi munosabati bilan shuni takidlaydiki , M.Kamol 30-avgustda (1922-yil Dumplupinar) “Figaro gazitasida shunday degan” Bizning qo‘limizdan ketgan, lekin Turk hududlari bo‘lgan joylarni qaytarishini talab qilamiz. Jurnalistni qaysi hududlar xaqida gap ketayotgani xaqidagi savoliga u shunday javob berdi. “Frakiyadan Istanbul va Maritsagacha, Antaliya, Mosul xududi va Iroqning yarmi 1932- yiling sentiyabirda Anqarada Amerikalik genirali Makartur bilan bo‘lgan suxbatda u qattiyatlik bilan shuni takidlab o‘tdi, xudo xoxlasa tirik bo‘lsam masul, Kirkuk va orollarni qaytaraman”.

Lozannadan so‘ng o‘z yechimini kutayotgan muammolar juda ko‘p edi, ularni ichida eng asosiylari: Turkiyani nomi avval zikr etilgan davlatlar bilan qarzdorligini hal qilinishi, Mosul muammosi, qaysiki Angliya tomonidan neftga boy Mosul va Kirkuk hududlarini egallanishi, AQSh bilan diplomatic aloqalarni tiklanishi I jahon urushi davrida buzilgan aloqalarni Turkiyaga Xitoy sanjoqliginni qaytarilishi, Gretsiya bilan aholini almashtirish, yangi bojxona tariflarini qabul qilish va boshqalar.

Lozanna shartnomasidan so‘ng mosul hududiy qaysi davlatga tegishliligi eng katta tortishuv edi. Angliyaliklar mosulini 1918- yilda egalashdi va uni strategik muhimligi va neft boyliklarini xisobiga olganda, va indigina tashkil etilgan millat ligasi yordamida 1920- yil Ngustda froqqa berildi Iroq Angliyaning mandate xududi edi. Turk xukumati bu bosib olinishni tan olmadi, shu narsani takidladi, viloyatda asosan Turklar yashashdi va yangi Turkiyaning milliy chegaralariga kiradi. Lozannada bu muomma xal bo‘ladi va lozanna shartnomasining 2 punkti 3-moddasida 5-oylik muddat belgilangan edi, Mosul muommasi xal qilish uchun,agar bu xal qilinmasa, muammani xal qilish millatlar ligasiga beriladi deyilgan edi. 1924- yil may oyida Istanbulda bu muammo bo‘yicha muzokaralar bo‘lib o‘tdi, lekin Angliya va Turkiya o‘z pozitsiyalarida qoldi va muammoni xal qilish millatlar ligasiga o‘tdi.

Turkiya tomonidan Millatlar ligasining qarorini qabul qilishdan bosh tortganligi sababli, chunki Millatlar ligasi Turkiya foydasiga qaror chiqarmaganligi uchun. Millatlar Ligasi Gaaga tribunaligamurojaat qildi va lozanna shartnomasi Millatlar Ligasiga ikki tarafga ham bajarilishi shart bo‘lgan qarorni chiqarish huquqi borligini so‘ragan[Moslum muammosi bo‘yicha]. Gaaga tribunali Millatlar ligasini bu muammo bo‘yicha oxirgi qarorni chiqarishga haqi bor degan qaror chiqardi. Millatlar Ligasi oxir-oqibat 1925-yil 16-dekabrda chegara bo‘yicha o‘zining qarori bo‘yicha so‘ngi qarorini chiqardi va chegara “Bryussel chizig‘i” bo‘ylab o‘tdi. Angliyaga iroq bo‘yicha mandatni 25 yilga uzaytirish va Turkiya bilan mosul bo‘yicha shartnomaga ko‘nish. Mosulni Iroqqa berilishi, xattoki, o‘roq millattchilar orasidagi eng ashaddiy muholifatchilarni Angliyani Iroqdagi mandatini cho‘zishni qo‘llab quvvatlashdi. 13-yanvar 1926-yilda Angliya-Iroq shartnomasi imzolandi. Yangi urushda qatnashmaslik uchun Kamolchilar 1926-yil 5-iyunda Angliya-Iroq-Turk shartnomasini imzolanishibilan yakunlandi.[Mosul bo‘yicha]. Shartnoma Brussel chizig‘ini ba’zi o‘zgarishlar bilan tan oldi. Lekin Mosul Iroq hududida qoldi. Turkiyaga 20 yil davomida Mosul neftining foydasini 10% olish yoki 500 ming funt sterling mablag‘ni o‘z iqtisodiyotiga kapital sifatida kiritish. Shartnomani imzolanishi Turkiyani Angliya va Fransiya bilan aloqalarini yaxshilanishiga olib keldi.

Lozanna davrida va undan so‘ng xam “Lozanna merosini” xal qilishda AQSh ning qo‘llab quvatlashiga umid qilishgandi. Ular bilan aloqalarini Turkiya 1- jahon urishi davrida uzgan edi, Amerika diplomatiyasi turk ishlarida g‘arb davlatlariga xayirhox edi, Lekin shunga qaramay lozanna muzakoralari davrida kamolini atrofidagi siyosatchilar va intellektuallar, masalan xalide Edip, AQSh ga, nisbatan siyosiy va iqtisodiy umidlari bor edi. Turk mualliflarini tan olishicha, Turkiya AQShga katta umid bog‘lagan edi, chet el kapitaliga muhtojligini, chunki u iqtisodiy o‘sish uchun juda zarur edi, ularning fikiricha Amerika kapitali “eng xavfsiz va ishonchli “ Bu kamolchilarni chester rejasini tiklashida yaqqol namoyan bo‘ldi, qaysiki Antoliya xududida yangi temir yo‘l liniyasini qurish va bu liniya bo‘ylab tabiy resurslardan foydalanish, lekin 1923-yilda shu narsa aniq bo‘ldiki, Chester konsessiyasi barbod bo‘ldi. Chunki amerikalik investorlar katta kapitalni Turkiyaga kiritishni istashmasdi. Ularning qiziqishi asosan inglizlar bilan mosul neftni qazib olishda edi, qaysiki Turkiyaga tegishli bo‘lmagan. 1923-yil 6-avgustda Lazannada Turk-Amerika kelishuvi imzolangan edi, qaysiki diplomatic aloqalarni tiklash va Lazanna shartnomasining asosiy bandlari ko‘rsatilib o‘tilgan edi.

Ammo Turk-Amerika AQSh senatida kelishuv jamiyat tomonidan notug‘ri tushinildi. Amerika jamiyatining eng yoqtirmagan tarafi bu kapitulyosion rejimni bekor qilinishi edi. Nashriyotda, senatga jo‘natilgan xatlarda yangi Turkiya xaqida cho‘pchaklar keltirilgandi,masalan Turk xukumati “3000 ta cherkovni, otxona, kazarma va foxishaxonalarga aylantirganligi yoki Turk xaramlarida 100000-dan ortiq xristiyan ayollari va bolalarini qullikda saqlanishi haqida.

Bu kelishuv senatga 1924- yilning mayida kelib tushdi u ko‘p vaqtga shu yerda qolib ketdi va 1927-yilda demokratiklarni bosimi ostida butunlay rad etildi. Diplamatik aloqalar AQSh ning Turkiyadagi oliy komissari admiral Bristal va Turkiya tashqi ishlar vaziri Tavfiq Ryushtyu orasidagi oddiy xat almashi orqali tiklandi.

Turkiyani Gretsiya bilan aloqalarini yaxshilanishi Turkiyani zo‘jalik axvoli uchun, ayniqsa Istanbul va Izmir viloyatlari uchun juda muhim edi, va shuning azoli almashuvi juda muhim ro‘l o‘ynadi. Bunday almashuv 1924-tilda (asosan) yakunlandi. O‘sha payiga kelib Turkiyadan 200 ming grek ko‘chirilgan edi, Gretsiyadan esa 300 ming Turk bundan tashqari, 1 mln ortiq Greklar Turkiyadan qochishgan, Turkiya armiyasining qarshi xujumi paytida 1922- yilda.

Gretsiyani Turkiyaga bostirib kirishiga undagan davlatlar Gretsiyaga va Turkiyaga kelgan qochqinlarga yordam ko‘rsatishmadi. Yuz minglab odamlarni qochib o‘tishi va ko‘chishi xo‘jalik xayotini izdan chiqarib yuborishdi va bu katta mablag‘larni talab qilardi.

Bir necha yil Turkiya bilan Gretsiya o‘rtasida qochqinlar qoldirib ketgan mol- mulkni kompensatsiyasi bo‘yicha tortishuvlar bo‘ldi. Faqatgina Turkiya va Gretsiya o‘rtasidagi do‘stlik va savdo – sotiq shartnomasi xal bo‘lsa ham tortishuvlarga barxam berdi. (1930-yil oktiyabir) tekin xanuz bu aloqalar saqlanib turibdi.

Lozannadan normalluvga 1928- yildagi Italiya – Turk neytralitet xaqidagi kelishuvi katta ro‘l o‘ynadi. Italiya Turkiyaga qarshi urishda qatnashgan edi. Turkiya jon deb Italiya bilan aloqalarni yaxshilashga kirishdi, shu orqali Italiya tomonidan bo‘lgan xavfni yo‘q qilish uchun lekin Turkiya va Gretsiya o‘rtasidagi tushinmovchiliklar Mussolini tomonidan taklif qilingan Italiya-Grek-Turk punktini imzolanishiga yo‘l qo‘ymadi. Turkiya bosh vaziri Ismat Inyonyunigan safari davomida ham o‘z yechimini topmadi.

1934-yilning martidan boshlab, Mussolinini “Italiyani osiyo va Afrikadagi tarixiy vazifalari” xaqidagi nutiqdan so‘ng yomonlashdi. Lozanna shartnomasi bo‘yicha Turkiya ittifoqchilarni qunun kuchiga kirgandan so‘ng Turkiya zududgi mol-mulk, xuquqlari va qiziqishlari inobatga oladi. (65-modda).

Kamolchilarni rejasiga chet el kapitallarni yo‘q qilish vazifasi yo‘q edi, lekin ular shuni takidlashardiki chet el kompaniyalari Turkiyani “tiliga va qonunlariga” bo‘ysinishga majbur. K. Kamol xam bu so‘zlarga kafolat berardi. Biz doim chet el kapitaliga kafolat berishga tayyormiz, faqat bir shart bilan ular bizni qonunlarimizni tan olishadi. 1924-yilda eng katta tabak monapoliyasi yo‘q qilindi “Reji” qaysiki Fransuz kapitaliga tegishli edi. O‘sha yilning o‘zida inglizlarni Anatoliya temiryo‘liga so‘ragan konsessiyasi qabul qilinmadi. Davlat to‘liq shakilda temir yo‘llarni sotib ola boshladi. Ularga to‘lov chet el valyutasi va Turk tovarlarni yetkazib berish orqali amalga oshirilardi. Xamma chet el kompaniyalari bu usulda milliylashtirilmasdi. Ularning bir qismi Turk aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi va ko‘p yillar davvomida shu shaklda br edi. Ularning ba’zi birlarri haaligacha bor.

Chegaralash Ottoman bankini chetlab o‘tmadi, qaysiki fransuz va ingliz kapitaliga tegishli edi, lekin Turkiya davlat bankining vazifalarini bajarardi. Ma’lumatlar shuni ko‘rsatib turadiki, 1924-yildan boshlab, Lozanna shartnomasi imzolangandan so‘ng , chet el kapitali bilan shaxsiy firmalarning qayta tashkillashtirilishi va vujudga kelishida faollik ko‘zga tashlanadi. Eng faollik davri 1928-29-yilga to‘g‘ri keladi, Moliyaviy inqirozgacha va bir necha yildan so‘ng aniq bo‘ldi Komilchilarni chet el kapitaliga munosabati aniq bo‘ldi. Bu hodisalarni hisobga olar ekan,SSSR Turkiyadagi savdo namoyondasi yozadi, chet el kapitali yangi siyosiy va iqtisodiy sharoitlarga ko‘nikib boshladi. Bosqichma bosqich hukumat chet el savdo palatalarini ustidan ham nazoratni kuchaytirdi. Bu palatalar a’zolari nafaqat javobgar shaxslar edi va ularning o‘rtakashlari va agentlari edi, asosan kam sonli millat a’zolari- Greklar, yevrilar, armanlar qaysiki asosan o‘zlari ishlaydigan firmalarning davlati fuqarosi edi. 1926-yil kuzida Turk hukumati savdo palatalarini faoliyatini cheklash bo‘yicha qonunlar qabul qilindi, so‘ngra umuman ularni yopdi.

Nafaqat moliyaviy balki milliy kadrlarni tayyorlashga qiziqqan Turk hukumati chet davlatlar ta’lim muassasalariga keying taqdiriga ehtiyotkorlik bilan yondasishdi. Bu maktablarda fransuz, amerika, italyan va boshqalarda o‘quvchlar nafaqat ilg‘or g‘arb madaniyati bilan tanishishgan, balki ulaning boshqa madaniyatlar ustun turushi o‘qitilgan. Ba’zi maktablarda din-katolik, protestantlik majburiy fan edi. Ma’rifat vazirligi 1924-yil shaxsiy maktablarda din fanini olib tashlanishi va rasmiy ta’lim dasturini qabul qilishi. Bu talablarni bajarmaslikni deb ko‘p chet el maktablari yopildi.

Va oxir oqibat uzoq va qiyin kechgan muzokaralardan chet el maktablari hukumatni talabini qabul qilishdi va faoliyatini qayta tiklashdi. “Lozanna merosining” asosiy punktlaridan biri bojxonani tartibga solish edi. Bojxona ta’riflari ta’sirini yumshatish uchun Komolchilar ba’zi bir tovar turlariga tabak, gugurt, shaker,neft mahsulotlari va boshqalariga davlat monopoliyasi joriy etildi. 1929-yilda tashqi savdo ustidan o‘liq nazorat qo‘lga olindi va hukumat yangi bojxona ta’rifini qabul qilishdi, unga ko‘ra bojlar 50%ga oshirildi.Turkiyani chet el davlatlardan qarzi 1854-yilda paydo bo‘ldi bunga sabab Qirim urushiga qatnashish edi. Shundan so‘ng va to 1914-yil Usmonlar imperiyasi 40 martadan ortiq kredit va ssudalar berilgan.Lozanna shartnomasi bo‘yicha imperiya hududiga kirgan barcha davlatlar o‘rtasida bo‘linishi kerak edi. Lekin shartnomada bu qism ko‘rsatilmagan edi va qaysi viloyatda to‘lanishi ham aytib o‘tilmagan edi. Buni barchasi muzokalarda hal qilindi. Milltlar Ligasi ko‘p tortishuvlarni deb bu masalalarni Arbitraj sudiga berdi. Sud Turkiyaga 1912-yilining 12-oktyabrigacha bo‘lgan qarzning 62.33% va bu muddatdan so‘ng 76.53% qilib belgilandi. Bu pulda 84,6 mln liraga to‘g‘ri keldi. 1925-yildan Usmoniylar qarzi bo‘yicha kelishuvga erishdi.

1)Qolgan qarzining miqdorini aniqlash

2)Qaysi valyutada to‘lanishi

3)Har yili to‘lanishi kerak bo‘lgan summani.

Turk hukumati har safar vaziyatdan foydalanga holda qarzni to‘lashini ta’kidlab o‘tardi. Lekin Turkiya 84,6mln qog‘oz pulda to‘lanishi talab qilardi, G‘arb kreditlari esa oltin liraga keyingi muzokaralar davrida kreditorlar yon berishdi va 1828-yil kelishuv imzolandi. Unga ko‘ra 1924-1928-yil to‘lanmagan qarz bilan birga Turkiya 104,7 mln oltin lira to‘lashi kerak edi.

Lekin bu kelishuv faqat bir yildan so‘ng ishlamadi. 2 yil qarezlarini to‘lagandan so‘ng Turkiya bu ishini qilishni to‘xtatdi. Sababi esa jahon iqtisodiy Inqirozi edi. Turkiya Usmoniylar qarzi kengashiga nurojaat qildi va qarzni va yillik to‘lovlarni qisqartirish bo‘yicha yangi muzokaralarni boshlashini taklif qildi.

Faqatgina 1933-yil aprelda bu muhim savol qilindi. Vaqt va Turklarning matonati o‘z ishini qildi, ular 10 yil davomida qarzni to‘lamadi, 1929-30 va 1930-31-yillardagi kichik summalarni hisobga olmaganda. 1933-yil kelishuvini Turk moliyaviy deplomatiyasini yutug‘ deb hisoblasa bo‘ladi.