O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

Xususiy sektorlarni kullab – kuvvatlash birinchi choralari.

Boshlangich boskichda yangi davlatning iktisodiy siesati kamolchilarning sotsial - iktisodiy tarkibida rivojlanmagani bilan aniklanardi. 14 mln axolidan 72% kishlokda, 81,6% kishlok xujaligida, 5,6% ishlab chikarishda, 4,8%- savdo – sotikda , 7%- xizmat kursatishda band edi. Kishlok xujaligining milliy foydadagi kismi -6,7%, ishlab- chikarish kismi – 10% tashkil etardi. Temir yullarning kup kismi xali xam chet elliklar kullida edi. Bank ishlarida, sugurta kompaniyalarida, xususiylashtirish togkonchilar korxonalari xam chet elliklar kapitalari bilan boshkarilinardi. Ingliz – Fransuz kapitali bilan boshkariladigan davlat Ottaman banki kimmat baxo kogoz, pul chikarish funksiyasini bajarar edi. Maxalliy ishlab chikarish xunarmandchilik va ichki savdo – sotik bilan eng kerakli bulgan kiyimga va yeb ichishga bulgan muxtojni kondirar edi.

Fabrika maxsulotlariga bulgan extiejni fakat import bajarardi. Bir necha davlat fabrikalari bozor uchun emas, balki armiya uchun yungdan tayerlangan matolar, etiklar uk, dori, pushka, kurol –yaroklar yetkazib berardi.Turklar orasida uncha kup bulmagan nufuzli savdogarlar guruhlari bor edi. 1923 yilda Izmirda bulgan iktisodiy kongressda Avundukzoda Namlizoda (Istanbul), Ushakizoda (Izmir), Kinnadjizoda (Anqara) oila a’zolari uz talab va takliflari bilan davlat hokimiyatigi milliy ishlab chikarishni kullab kuvvatlash uchun surov kiritishdi. Milliy turk ittifokidan ular kat’iy talab kilishdi. Istanbul savdo –sotik palatasida usha vaktda musulmon bulmagan tuklarning ya’ni savdogarlarning talablariga javob bera olmaganlar. Turk millatining asosiy talabi bu milliy bankdan xususiy mablaglar ya’ni kreditlarni ajratishdir. Bir yildan sung - M Kamol ishtirogida va bir kator deputatlar bilan savdogarlar aksionerlar sifatida, ular ichida Ushakizoda (shu payt Otaturkning kaynotasi) bank tashkil etildi. Bankni tashkil etishda Mustafo Kamol xar xil musulmon tashkilotlari tomonidan yigilgan xayr – exsondan 250 ming lira Xindistonda imperialistlarga karshi kurashuvchilarga tarkatilgan edi. Bank 100 ming ta aksiya chikardi. Ularning xar birining kiymati 10 liraga teng bulib turt oy ichida 409 ming liraga kutarildi. Birinchi yillardanok bank «Turktelsiz telefon TASh» korxonasining 40% aksiyasiga ega buldi, shu vaktdagi Anqaradagt eng katta «Anqara palas» mexmonosini kurdi, yung mato ishlab chikaradigan fabrikani sotib olib, ta’mirladi, bir nechta Anqaralik savdogarlarga kredit ajratdi.

Okchun xisoblariga kura ( 1920-1930y) un yil ichida mamlakatda (turk va xorijiy) mablaglar aksiya kompaniyasi (xisobida 70 mln lira mablag bor) tashkil etildi. Bu mablag ichida ishlab – chikarish, sugurta, 22% dan, 57,8% ga ishlab chikarish mablagi, 17% savdo –transport kompaniyasi 12% oshdi. Usmonzoda firmasi va Ovundukzoda Izmir savdogari Jamolbey, tamaki savdogari Ibroxim Podshozoda Xusaynlar 1924 yil Shvesariya kapitali xamkorligida Turkiya savdo – ishlab chikarish bankini yulga kuyishdi. Turk savdo kapitali Temir yul kurish imkoniyatidan xam foydalanmokchi buldi. Nemlizoda firmasi uzini katta kismdagi mablagini tikdi, lekin uz kuchini notugri taksimlab davlatga kerakli yul aksiyasini sotishga majbur buldi. Shu vaktda firmani mablagi - 300 ming liraga teng edi.

Shu misollar xususiy milliy savdo kapitali , respublika deb atalgandan sung yaxshi imkoniyatlarga ega bulgandan sung eng kerakli: bank, xar xil shartnomalar va savdo –sotikni egalay boshladi. Birinchi turk millioneri Voxbi Koch 1920 – 30 yillarda omadi yurishib ketdi. U uzining yednomasida eslaydi: «Savdo –sotik Anqarada armani, yaxudiy va yunonlarni kulida edi.Turk musulmonlari- bulajak mamlakatlarning xujayinlari kamtarona yashardilar va usha millatlara xizmat kursatishardi».

Boyish uchun kulay imkoniyatlar, ichki savdo ta’minlash, shu soxaga partiya va siesiy xodimlarni jalb eta boshladi. 1027 yilda Turkiyada bulib kelgan yezuvchi Pavlenko ta’kidlardi: «Kamol tuman kumita kotiblari yung bilan savdo –sotik kilishadi, agitatorlar birjaga a’zo bulishgan».

Milliy ishlab chikarish 1920 yilda xususiylashtirish bazasida rivojlangan bulsa, 1927 yilda Turkiya motor ishlab chikarish korxonasi 4850 motor 163,5 ming liraga chikarishdi. Shulardan 4412 elektr buglovchi motorlar edi. Kishlok xujaligida kayta ishlov beruvchi tekstil, yegochsozlik, metallurgiya, mashin – kurilish soxalarida yukori rivojlanishni kurish mumkin. Bu korxonalar 19 – 20 asr boshlarida tashkil etilgan edi. Izmirda, Adanda,Tarsusda, Stambulda unni maydolovchi fabrikalar , tekstil ishlab chikarish korxonalari xakida gap ketayapti. Yangi xukumat kichkina, urta va unchalik katta bulmagan mulkni asta – sekinlik bilan uzlashtirish choralarini kura boshladi. «Kommunisticheskiy internasional» jurnalida kuyidailar ta’kidlanardi: «Davlat milliy – ozodlik harakatidan sung vayron bulib kolgan korxonalarni xalk partiyasining yaxshi kurgan odamlariga juda arzon narxda sotdi, ularga kredit ochdi va subsidiya berdi, va 3 yildan sung korxonalar urushdan oldingi xolatga kelishdi».

Muxim axamiyatni bu xolatda 1 iyun 1927 yildan kuchga kirgan ishlab – chikarishni kullab kuvvatlashga karatilan konun xam egallaydi. Konun buyicha berilaetgan imtiezlar kanchalik jiddiyligini undagi moddalardan xam bilsa buladi. Korxona ochmokchi bulgan tadbirkor 10 ga yakin yerni bepul berishardi. U yepik imorat, yer va daromaddan tushadigan soliglardan xolis kilinardi.Chetdan kurilish uchun import kilinadigan kurilish materiallari va ishlab – chikarish uchun kerakli bulgan narsalar bojxona tulovlari va soliklaridan xam xolis kilinardi. Suv orkali yeki temiryuldan bunaka materiallarni ob utishda 30% arzonlashardi. Korxonaning birinchi yilida u ishlab chikaraetgan tovarlariga 10% narxidan mukofot berishardi.

Davlat bojxona tarifini yemon ta’sirini xam yumshatishga harakat kildi. Lozan shartnomasiga kura Turkiyaga olib kiriladigan narsalar 5 yilga ya’ni 1924 – 1929 yillarda 1916 yilda kuyilgan narxlar bilan ishlaydi. Bu bojxona tarifi – Ottoman tarifi deya nom olgan. Turkiya uz xoxishi bilan bojxona past narxdagi tarifini kutara olmaydi.

Bu imtiez Turkiyaga iste’molga oid mollarni olib kirishni osonlashtirardi. Shunga asosan Turkiga import kilinaetgan tekstil va ozik –ovkat maxsulotlari 1924 yil 70% yakin, 1928 yilda 52% tashkil etardi.

Tarifni yemon ta’sirini yumshatish vositasida kamolchilar tamaki, tuz, gugurt, shakar, neft maxsulotlari, spirtli ichimliklar, portlovchi moddalarga monopoliyasini tuzishni ma’kul kurdilar. Dalat usha yunalishlarga katta imtiezlar berdi. 1929 yilda tashki savdo boshkarmasi tulik nazoratga olindi, bojxona tarifi 50% oshdi.

1920 yillarning oxiri 1930 yillarning boshida xususiy (maxaliy va xorijiy) kapital xakida A.G.Okunin kitobida ma’lumot koldirilgan. Shu ma’lumotlarga kura usha payt mamlakat isen kutarilish axvoligacha kelib kolgandi. 1920-1930 yillar ichida 112,8 mln lira teng bulgan kapitalda 201 ta yangi aksionerlik korxonalari tuzildi (yeki kaytatdan tashkil topdi), shuning ichida 66 korxona xorijiy kapital bilan (42,9 mln. lira). Aksioner kapital faoliyati, kasb xunarmandchilikning ancha usgan sharoitga tugri kelib koldi.

1920 – 1930 yillardya xususiy kapitalda rivojlanish imkoniyatiga ega bulgan soxa - tekstil soxasi, eng asosiysi gazlama soxasi edi. Bu soxa Stambulga boglanmagan bulib, paxta ishlab chikaradigan, ancha rivojlangan tumanlarda (Adan va Egey) joylashgan bulib, stambulning kuchli importerlarining arzon tovarlari joylashgan dukonlardan uzokrokda.

Paxta gazlamalarini ishlab chikarish usaetgan payt, paxta tozalash bazasisini rivojlantirish kerak bulib, bu uz urnida paxta urugini kayta ishlash, paxta yegi, kunjara, sovun soxalarini xam rivojlanishiga olib keldi. Mamlakatninig boshka tumanlarida savdogarlarning uz puliga xususiy fabrika, zavod, korxona ochganlari xakida faktlar bor. Paxta kayta-ishlab chikish zavodlarini yung ishlab –chikarish zavodlaridan kupligi tushunarli xol: birinchi soxada xamma maxsulot mamlakatni ichidan olish mumkinligi, paxtaning navi yaxshilanib borishi bilan tushuntirilsa, ikkinchi soxada yungni kup marotaba chet eldan import kilishga majbur bulishgani, Turkiyaning uzini yunglari yaxshi sifatda bulmagani bilan tushuntiriladi.

Shuni kushimcha kilish mumkinki davlat katta tekstil korxoalarini kurishiga karamay, xususiy sektor uzini joyini eng muxim paytlarda xam saklab kololgan. Shunday kilib uning paxta tukima sanoatida bulgan xissasi 1942 yilda – 64%, 1947 yilda 53,8, yung tukima sanoati – 54 va 41, 5% ni tashkil etardi. Takidlab utish mumkinki turk savdogarlari 1930 yillarda ishlab chikarish soxasini rivojlantirishga yangi stimul olishdi, mamlakatda valyuta kattik nazorat ostiga olingandi.

Tekstil va ozik –ovkat soxasining ilk muvaffakiyatlarini xususiy tadbirkorlarning shu tarmokda ancha- muncha daromad kurganlarini va kushimcha imtiezlardan foydalanishganlari bilan izoxlasa buladi. Ular ushbu soxaga kerakli bulgan xomashelar bilan chambarchas bogliklilari (paxta, yung va don), savdo –sotk kilishliklari (eksport xam) , va pul kelib turadigan manbalar borligi spesifikasiga aylandi. Boshka ishlab –chikarish soxalari kreditga kuprok muxtoj edilar. Ularning rivojlanish natijasiga karab ularga kredit ajratilmaganini kursa buladi. Dj. Fermanni aytishicha bank soxasi shaklanib bulganiga karamay, u xususiy ishlab chikaruvchilarni urta va uzok muddatli kreditlar bilan ta’minlay ololmagan. Ishchi bank xam bundan mustasno kolmadi. Uning kredit siesati savdo kreditini xar tomonlama rivojlantirishga karatilgan bulib, u uzining ichiga tashki savdo – sotik operatsiyalarini xam ichiga olardi. Omonat xissalari bilan savdo kreditlaridan kelaetgan daromad bank aksionerlarini boyishlarini eng asosiy manbai edi. Ishlab chikarish soxasiga pul ajrattishda bank uncha xoxlamay moliyalashtirardi, unga tegishli bulgan ishlab chikarish korxona aksiyalari, asosan aralash va xususiy (shakar, tekstil fabrikalari, oyna ishlab chikarish zavodi, konlar) unchalik kup mablag olib kelmas edi.

Yevropadan olingan burjuamol –mulk xukuki, shuning ichida yerga bulgan xukukam agrar Turkiya uchun xukuk bobida katta inkilob buldi, 19 – 20 asrdagi shu xukuk uchun bulgan kurashni eslab utsak. A.D.Novichev ta’kidlab utganiday 1926 yil Fukarolar kodeksi yer xukukida xakikiy inkilobni uz ichiga olardi. Shu inkilobdan asosan uz yerlarini davlatdan rasmiy xolatda ijaraga oluvchi yer egalari yutdi. Dexkonlar axvoli unchalik uzgarmadi. Fakat davlatdan yer ijaraga olgan dexkonlargina yutdi.

Kurd shayxi Saidning isenidan sung, Ashar tabiy soligini bekor kilish, chet el «Reji» (1925) tamaki korxonasini bartaraf etish tugrisida bir – nechta konun kabul kilindi. Feodal ashar byudjet uchun juda kerakli solig bulgan (1924 yilda Dansig xisobi buyicha 12,5%, Keyder xisobi buyicha 22% byudjetni tashkil etardi) B.M Dansigning talkiniga kura: «ashar soligi Turkiya badanidagi yaradir».

Shu katorda, kishloklarda kredit, zamonaviy mashinalarini ishlatishni va yangi ugit ekish usullariga sabab bulgan konunchilikni xam aytib utish kerak.

Lekin mamalakat 1945 yilgacha dexkonlarga yer berish buyicha agrar reforma utkazmadi. Fakatgina sotib oluvchini uzokrok muddatga chuzish yeki tashlandik yerlarni fakat muxojir – turklarga (1920 yildan Bolkon mamlakatlaridan kaytgan emigrantlarga) va mamlakat tumanlaridan boshka tumanlariga kuchgan odamlarga berilishi kuzda tutilgan. 1925 – 1935 yilarda berilgan yerlardan oddiy xalk uncha yutmadi, chunki birinchi urinda bu yerlar puldor dexkonlar kuliga utdi. Konunchilikda asosan yeri yuk dexkonlarga yer ajratish, keyin yeri 4,5 ga dan kup bulmagan dexkonlar kursatilgan bulsada, lekin eng yaxshi bulgan yerlar – uzmzorlar,zaytun plantatsiyalari, va yengokzorlar kim kup pul taklif kilsa shunga sotilgan.

Kamolchilarning agrar choralari bilan birga xususiy yer mol – mulkchiligi usishi, dexkon xujaligini rivojlanishigp olib kelishi xam kuzda tutilgandi. Kursatilgan xujaliklar nafakat uzlariga balkim bozorga xam mol ishlab chikarishlari kerak edi. 1934 yil iyunidan xamma yer mol – mulkligigi egalik tugrisidagi xukuk choralarida, 14 iyun 1934 yilda kuchga kirgan axoli tugrisidagi konunchilikga tayana boshladi. Konun ichki ishlar vazirligiga axoli buyicha bitta tulik programma tuzishni buyruk kildi. Shunday bulsada Turkiya xududi 3 doiraga bulinardi: a) turk madaniyatiga tegishli bulgan axoli yashaydigan tumanlar; b) turk madaniyatiga kushilaetgan ya’ni turk bulmagan axoli yashaydigan tumanlar; v) ijtimoiy –iktisodiy, xarbiy sabablarga kura yashash vaktincha mand kilingan joylar.

Umumiylashtirilgan xisoblarga karaganda 1923 yildan – 1945 yilarda mamlakat 1,1 -1,2 mln.ga ya’ni shu vaktagi 10% kayta iishlashaetgan kishlok xujalik yerlarini sotib yeki bepulga tarkatib yuborishgan. Bor yuki 270 ming kishi yer egalariga aylandi. Sanab utilgan mamlakat kurgan choralar oddiy xalkning xaetini yaxshilashda uncha yerdam bermasdi, lekin ularni xaetga tadkib etish, kichkina yer egallari kupayib, kichik ishlab- chikarish yulga kuyildi. 1937 yil fevral oyida mejlis konstitutsiyaning xususiy mol – mulk egaligi xakidagi 74 moddasiga kuyidagi kushimchalarni kushdi: «Yerlarning mulkdorchiligi uchun ajratib tozalangan yer, urmonlar uchun tulovlar davlatning asosiy konunlari orkali karorlashtiriladi».Ushbu kushimcha xukumatga yermulkdorchiligiga tugridan – tugri aralashishga xukuk berdi, lekin Ikkinchi Jaxon Urushining boshlanishi yer reformasi mavzusini kundalik kurib chikiladigan savollardan chikarib tashladi, va bu reforma kabul kilinishi xakidagi karor nakd 20 yilga chuzilib ketdi. Mejlis yer reformasi tugrisida konunchilik ishlab chikishga kirishiga karamay, 1930 yillarda bu savol ochikchaligicha kolavervrdi.

Bunga kushimcha kilib aytish mumkinki 1925 yilda Anqarada - Otaturk, Orman, Chiftligi kishlok xujalik ishlab chikarish mamlakat asosida tuzilishiga urinish bulgan. Bu xujalik – piva, chorvachilik, vino ishlab chikarib Anqara axolisini ta’minlashi uchun 90 ming dekor yerni egalladi (1 dekor – 0,1ga) Xujalik bush botkok yerda, xususiy tadbirkordan sotib olingan bulib Kamolning uzi tashkil etgan edi. Keyinchalik shunga uxshash xu mamlakat buyi 20 dan ortik davlat xujaliklari ochildi.