O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toskent davlat iqtisodiyot universiteti

2.2. G’arbiy Evropadagi iqtisodiy g'oyalarga qisqacha xarakteristika 

 

G’arbiy  Evropada  feodalizm  jamiyati  uch  bosqichni  bosib  o'tdi:  ilk 

feodalizm  (V-X  asrlar),  rivojlangan  feodalizm  (X-XV  asrlar)  va  feodalizmning 

emirilish davri (XVI-XVIII asrlar).  

Dastlabki  davrda  dehqonchilik  xo'jalikning  asosi  edi,  aholi  o'rtasida  keskin 

tabaqalanish ham mavjud emas edi. Yuzaga kelgan buyuk Frank davlatida ibtidoiy 

jamoa tuzumi emirilib, feodalizm  munosabatlari shakllanishi (quldorlik formasiya 

shaklida tarkib topmadi - «Sali haqiqati», 481-614) qonunlar to'plamida aks etgan. 

Bunda  eski  jamoa  munosabatlari  himoya  qilinadi  (umumiy  mulkchilik),  ammo 

ayrim  xo'jaliklarning  mustaqilligi  ham,  xususiy  mulkchilik  ham  qo'llab-

quvvatlanadi,  sinfiy  ajralish  asta-sekin  namoyon  bo'la  boshlaydi.  Olimlar 

feodalizmdan oldingi Frank kishlog'ining o'ziga xos bo'lganligini qayd qilib, erkin 

Frank  dehqoni  Rim  koloni  (qul)  bilan  yangi  krepostnoy  o'rtasidagi  figura 

ekanligini,  ya'ni  krepostnoylik  munosabatlari  endigina  shakllana  boshlaganligini 

qayd etgan edi. «Sali haqiqati» sinfiy differensiasiyani ko'rsatdi.  

Natural  xo'jalik  va  dehqonlarning  krepostnoylik  ekspluatasiyasiga  oid 

dastlabki «Villalar to'g'risidagi kapitulyariy» pomestelar to'g'risidagi qonun bo'lib 

(IX  asr  boshi), unda feodal  er egaligi va krepostnoylik  himoya  etiladi. Unda  endi 

jamoa, jamoa mulki to'g'risida gap yo'q. Bu hujjatda votchinaning yagona egasi va 

votchina  aholisining  majburiyatlari  to'g'risida  gapiriladi.  Natural  xo'jalikka 

asoslanganligi  tufayli  obrokning  mahsulot  shaklida  to'lanishi,  zahira  ham  natura 

shaklida  bo'lishi,  turli  kasbdagi  hunarmandlar  kerakligi  gapiriladi.  Sotuvchi  faqat 

ortiqcha mahsulotni chiqarish, ya'ni realizasiya qilishi kerak edi. Demak, o'z-o'zini 

ta'minlash birinchi o'ringa qo'yilgan.  

Krepostnoylikning  yuzaga  kelish  masalasi  ko'p  olimlarni  qiziqtiradi.  Erga 

monopoliya  egaligi  va  dehqonlarni  majbur  qilish  apparatining  paydo  bo'lishi  hal 

qiluvchi  rolni  o'ynagan.  Axir  inson  tug'ilgandan  ozod  bo'ladi-ku!  Natural  xo'jalik 

etakchi  bo'lsa  ham,  tovar  ishlab  chiqarish  ham  mavjud  edi.  Shaharlarda 

hunarmandchilik  sexlari,  savdo  rastalari  doimo  ishlab  turgan.  Ishlab  chiqarish 

almashuv  va  sotish  uchun  amalga  oshirilgan.  Sex  nizomlarida  ishlab  chiqarishni 

uyushtirish,  xalfa  yollash,  o'quvchilar  olish  tizimlari  belgilangan  edi.  Master-usta 

bo'lish uchun ancha yuqori mulk senzi qo'yilgan.  

Umuman,  uy  hunarmandchiligiga  nisbatan  sex  ancha  ustunlikka  ega  edi, 

avvalo  keng  mehnat  taqsimoti  bo'lgan  (bu  ishning  tez  va  sifatli  bajarilishiga  olib 

kelgan), raqobat bor edi. Bunda masalan, uy qurilsa, g'ishtni alohida sex ko'targan, 

suvoqchi,  tom  yopuvchi  va  hokazolar  alohida  ish  yuritgan,  ishning  sifati  nazorat 

qilingan  (raqobat  bor),  agar  ish  sifatsiz  bo'lsa,  keyingi  buyurtma  boshqa  sexga 

---

berilgan  (umuman,  sanoat  rivoji  muhim  uch  bosqichni  bosib  o'tadi:  uy 

hunarmandchiligi, sex-manufaktura, fabrika).  

Klassik  o'rta  asr  davridagi  iqtisodiy  g'oyalar  kanonik,  ya'ni  qonuniy 

doktrinalar  asosida  rivoj  topdi.  Bu  sohada  cherkov,  ruhoniylar  katta  faoliyat 

ko'rsatdilar.  XII  asrning  o'rtalarida  boloniyalik  monax-rohib  Grosian  «Kanonik