O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo – texnologiya instituti “tasdiqlayman”

2

O

3 

katalizatorlari tayyorlash uchun kerakli reaktivlar, idishlar, 

asbob uskunalar: 
1 molyarli Ni (NO
3
)

2

eritmasidan -425 ml;
1 molyarli Ni (NO
3
)

3

eritmasidan -490 ml;
25 %-li ammiak eritmasidan - 715 ml; 
Fenolftalein eritmasi yoki indikator qog’oz; 5 l farfor stakan, maxanik aralashtirgich
to’plami. 


Ishdan maqsad: cho’ktirish usuli yordamida nikel katalizatorlarini tayyorlash
texnologiyasini o’rganish. 


Ish yuzasidan nazariy ma’lumotlar: cho’ktirish usuli yordamida 80%-ga
yaqin katalizatorlar tayyorlanadi. Bu usul katalizatorlar va katalizator tashuvchilarni 
g’ovaksimon strukturasi va ichki yuzasi o’lchamlarini har hil kattaliklarda o’zgartirish
imkonini beradi. Cho’ktirish usulini texnologik kamchiliklari ham bor, bu usulni 
qo’llanganda reaktivlar ko’p sarflanadi va oqova suvlar miqdori ko’payadi. Cho’ktirish
usuli yordamida katilaztorlar tayyorlashni umumiy texnologiyasini quyidagi ikki A, B 
sxemalar orqali ifodalash mumkin:

A 

ERITISh
→ ChO’KTIRISh→ FILTRLASh → ChO’KMA YuVISh→ 


QURITISh
→ QIZDIRISh→ MAYDALASh→ ShAKL BERISh 


B 

ERITISh
→ ChO’KTIRISh→ FILTRLASh →ChO’KMA YuVISh→ ShAKL 


BERISh
→ 


KATALIZATORNI 

QO’RITISh
→ 


KATALIZATORNI 

QIZDIRISh 
A-cho’ktirilgan kataliztorga quruq holatda shakl berish usuli. 
B- cho’ktirilgan kataliztorga nam holatda shakl berish usuli.
Sxemadan ko’rinib turibdiki, cho’ktirish usulining birinchi bosqichi erish 

jarayonidir. Erish –bu qattiq fazaning suyuq fazaga o’tish jarayoni. Erigan va qisman

dissotsiatsiyalangan holatda molekulalarning xarakati va kimyoviy faolligi oshadi. 
Sanoatda bu usul bilan katalizator tayyorlashda toza qattiq moddalar, asosan tuzlar
suvda eritilidai, tuzlarning eritmaga o’tishi keyingi bosqichda boradigan kimyoviy 

---

8
reaktsiyalarni tezlashtiradi. Erish jarayonining o’rtacha tezligini quyidagi formula 

yordamida hisoblanadi:

Bu erda b-diffuzion chegara qatlamining qalinligi; 

F
ur-

vaqt davomida o’rtacha erish yuzasi;

S
r-

to’yingan eritmaning kontsentratsiyasi; 

S

o

-asosiy eritma massasida erigan moddaning o’rtacha
kontsentratsiyasi;

β- suyuq fazadagi massa almashinish koeffitsienti 

Erish jarayonini aralashtirish orqali tezlashtirish mumkin. Aralashtirish b ni 

kamaytiradi va qattiq zarrachalarni suyuq fazada bir tekis taqsimlanishiga olib keladi.

Erishni tezlashtiruvchi yana bir omil bu temperaturadir. Harorat ko’tarilishi bilan 
suyuq fazaning qovushqoqlini kamayadi, diffuziya koeffitsienti D ning qiymati oshadi.
Ko’pchilik moddalarning eruvchanligi xarorat ta’sirida tezlashadi, masalan: xloridlar, 
nitratlar, ammoniy tuzlar. Lekin Na
2
SO

4
, K

2
SO
4

,MgSO
4

Na

2
CO

3

,NaPO
4

tuzlarining 

eruvchanligi harorat ko’tarilishi bilan avval tezlashadi, keyin sekinlashadi va ma’lum

bir temperaturaga ko’tarilganda umuman erimaydi. 
Eruvchanlikni yanada tezlashtirish uchun reaktsiya uchun ishlatilayotgan 

dastlabki moddalarni maydalash kerak.

Cho’ktirish - bu reaktsiyaga kirishayotgan dastlabki komponentlar eritmalarini 

bir-biriga qo’yish natijasida sodir bo’ladigan kimyoviy reaktsiya natijasida qattiq

fazani (cho’kmani) hosil bo’lish jarayonidir. Erigan moddalarning cho’kmaga o’tishi - 
ikki jarayonining umumlashishi, ya’ni kristallarni paydo bo’lishi va ularni o’sishi yoki
gelsimon zarrachalarni kattalashishi natijasida sodir bo’ladi. 
Tayyorlanadigan katalizatorlarning xususiyatlariga qarab, cho’ktirish jarayoniga 

ma’lum talabalar qo’yiladi: cho’kma to’liq cho’kishi, cho’kma tarkibida qo’shimcha

aralashmalar bo’lmasligi, cho’kkan qattiq fazaning tozalik darajasi yuqori bo’lishi, 
reaktsiyaga kirishayotgan dastlabki moddalarning tarkibi o’zgarmasligi, cho’ktiruvchi
modda arzon bo’lishi kerak. 
Ajraladigan cho’kmaning tabiatiga (dispersligi, g’ovakligi, zarrachalarni shakli) 

cho’ktirish temperaturasi, muhitning vodorod ko’rsatkichi rN. Eritmaning tarkibi,

kontsentratsiyasi, eritmalarni quyish tartibi, aralashtirish tezligi va boshqalar ta’sir 
etadi.