O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti



Download 2,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/163
Sana31.12.2021
Hajmi2,12 Mb.
#279679
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   163
Bog'liq
Nutq ostirish nazariyasi va metodikasi

VI-MAVZU 
  
 
 
NUTQNI RIVOJLANTIRISHGA OID ISHLAR  
VOSITALARI VA METODLARI 
 
 
Bolalar bog’chasida nutqni rivojlantirish dasturini amalga oshirish vositalari 
 
Bolalar bog’chasida nutqni rivojlantirish metodlari va usullari 
 
Tarbiyachi nutqi 
 
 
Bolalar bog’chasida nutqni rivojlantirish dasturini amalga oshirish vositalari 
 
Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzluksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u 
maktabda  o’kish  uchun  tayyor  bo’lgan  soђlom  va  to’lakonli  shaxs  sifatida  shakllangan  bolani 
tarbiyalashni ko’zda tutadi. 


 
60 
Bolani maktabda muvaffakiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha 
boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur. 
Bolalar  bog’chasining  asosiy  vazifalaridan  biri  bolalarning  o’z  xalqining  badiiy  tilini 
o’zlashtirib  olishlari  natijasida  ularning  to’g’ri  og’zaki  nutqini  shakllantirishdan  iboratdir.  Bu 
umumiy vazifa quyidagi maxsus vazifalardan iborat: nutqning  tovush madaniyatini  tarbiyalash, 
lug’at  boyitish,  mustahkamlash  va  faollashtirish,    nutqning  grammatik  to’g’riligini 
takomillashtirish,  og’zaki  (dialogik)  nutqni  shakllantirish,  ravon  nutqni  rivojlantirish,  badiiy 
so’zga kizikishni tarbiyalash, savod o’rgatishga tayyorlash. 
Bolalar  nutqini  rivojlantirishni  tegishli  dastur  asosida  amalga  oshirish  zarur.  Ushbu 
dasturda atrof-olam haqidagi bilimlar doirasi va lug’at hajmi, har bir  yosh bosqichida bolalarda 
shakllanishi  lozim  bo’lgan  nutqiy  mahorat  va  ko’nikmalar  belgilangan  bo’lib,  u  shaxsning 
muayyan  sifatlarini  (kirishimlilik,  xushmuomalalik,  salomlilik,  bosiklik)  tarbiyalashni  ko’zda 
tutishi lozim. 
Nutqni rivojlantirish dasturi ilmiy asoslarga kurilgan bo’lib, u butun mazmuni bilan bola 
shaxsini har tomonlama rivojlantirishga karatilgan. 
Nutqni  rivojlantirish  dasturi  bola  faoliyatining  o’quv,  o’yin,  mehnat  va  maishiy  kabi 
shakllarida amalga oshadi. 
Jamoat  tarbiyasi  sharoitida  ta’lim  -  bola  nutqini  shakllantirishning  yetakchi  vositasi 
hisoblanadi. 
Ona tilini o’kitish – bolalarning bilish qobiliyatini rejali, anik maksadni ko’zlagan holda 
rivojlantirish,  ularning  atrof-olam  haqidagi  eng  oddiy  bilimlarni  va  tegishli  lug’at  o’zlashtirish, 
nutqiy  mahorat  va  ko’nikmalarni  shakllantirish  jarayonidir.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalarni 
o’kitishning asosiy shakli – Mashg’ulotlardir. 
Didaktik maksadlar bo’yicha quyidagi Mashg’ulotlar turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: 
-yangi materialni ma’lum qilish mashђuloti; 
-bilimlar, mahorat va ko’nikmalar mustahkamlashga oid Mashg’ulotlar; 
-bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirishga oid Mashg’ulotlar; 
-yakuniy Mashg’ulotlar yoki hisob-tekshiruv (nazorat) Mashg’ulotlari. 
Bolalarga  ona  tilini  o’kitishga  doir  Mashg’ulotlar  har  bir  guruhda  bolalarning  yosh 
imkoniyatlarini va har bir bolaning nutqiy rivojlanganlik darajasini hisobga olgan holda amalga 
oshirilishi  lozim.  CHunki  bilimlar  mazmuni,  ularning  tarkibi,  metod  va  usullarni  tanlash, 
haftasiga  o’tkaziladigan  Mashg’ulotlar  soni,  har  bir  mashђulotning  davomiyligi  shunga  bog’liq 
bo’ladi. 
1  yoshdan  3  yoshgacha  bo’lgan  bolalar  nutqini  rivojlantirishga  doir  Mashg’ulotlarni 
didaktik  o’yinlar,  ermak  o’yinlar,  sahna  ko’rinishlari  shaklida  o’tkazish  tavsiya  kilinadi.  Ular 
nafakat ko’ngilochar tusga, balki albatta ta’lim tusiga ega bo’lishi lozim. 
3  yoshdan  5  yoshgacha  bo’lgan  bolalar  nutqini  rivojlantirish  emotsional  tusga  ega 
bo’lishi lozim. Bunda ko’rgazmaviylik, o’yin usullari va didaktik o’yinlarni keng ko’llash zarur. 
5  yoshdan  7  yoshgacha  bo’lgan  bolalar  nutqini  rivojlantirishga  doir  Mashg’ulotlar 
muayyan vazifaga ega – ya’ni, u bolalarni maktabda o’kishga tayyorlashni ko’zda tutadi.  
Mashg’ulotlarda  pedagog  nutqiy  vazifalardan  tashkari  o’quv  faoliyatini  yo’lga  ko’yish 
qobiliyatini  shakllantirish  (dikkat-e’tiborli  bo’lish,  pedagog  topshiriђini  tinglash,  tushunish  va 
uni  anik  bajarish,  bolalar  jamoasi  oldida  fikr  oldira  olish,  tengdoshining  javobiga  oddiy  baho 
bera olish va h.k.) vazifasini ham bajaradi. 
To’g’ri ta’lim berilgan takdirda  yetti  yoshga kelib bola og’zaki nutqni  egallaydi hamda 
katta  yoshli  yakinlari  va  tengdoshlari  bilan  erkin  muloqotga  kirisha  oladi;  dialogda  tashabbus 
ko’rsatib  fikr  bildiradi,  suhbatdoshi  e’tiborini  o’ziga  jalb  qilish,  unga  so’z,  harakat  va  so’zsiz 
usullar  bilan  javob  bera  olishni  biladi;  fikrlarini  to’lik  va  noto’lik  oddiy  gaplar,  kiska  matnlar 
shaklida ifodalay oladi; 
-tanish ertaklarni hikoya qilib berish, multfilmlar, kitoblar mazmunini aytib berish hamda 
biron-bir vokeani to’qib chikarishga kizika boshlaydilar; 


 
61 
-fikr  bildirishlarda  nutqning  turli  kismlarini,  tashbehlar,  kiyoslashlar  va  sinonimlarni 
ko’llaydi; 
-nutqka  tankidiy  munosabat  bildira  boshlaydi,  grammatik  jihatdan  to’g’ri  so’zlashga 
intiladi,  shu  tufayli  so’z  to’kish  barham  topadi,  agrammatizmlar  soni  kamayadi;  ona  tilidagi 
barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etadi. 
 
 
Bolalardagi  ko’plab  nutqiy  muloqot  va  ko’nikmalar  Mashg’ulotlardan  tashkarida 
shakllanadi.  Bolalar  bog’chasida  bolalarning  kattalar  (pedagoglar,  tibbiyot  hamshiralari, 
tarbiyachi yordamchisi va boshk.) bilan muloqoti har xil faoliyat turlarida ro’y beradi. 
Mehnat  jarayonida  –  xo’jalik-maishiy,  ko’l  va  kishlok  xo’jaligi  mehnatida  bolalarning 
lug’ati boyiydi, aniklashadi va faollashadi. 
O’yin  faoliyati  mobaynida  pedagog  ularda  mustaqil  nutqiy  faoliyatni  shakllantiradi. 
Bolalarda  lug’at,  Mashg’ulotlarda  olingan  bilim  mustahkamlanadi  va  faollashadi.  O’yinlarda 
pedagogning  ishtirok  etishi  lug’atng  boyishiga,  nutqiy  muloqot  madaniyatini  tarbiyalashga 
yordam beradi. 
Kurilishga  oid  o’yinlarni  tashkil  etish  jarayonida  tarbiyachi  bolalar  uchun  kiyin  bo’lgan 
so’zlarning  (sifatni,  mikdorni,  hajmni  va  narsalarning  fazoda  joylashuvini  belgilash  va  boshk.) 
katta guruhini aniklashtiradi, faollashtiradi. 
Matnli,  harakatchan  musikiy  o’yinlar,  sahnalashtirish  o’yinlari  bola  nutqining 
ifodaliligini  shakllantirish,  to’g’ri  sur’at,  nafas  olish,  yaxshi  diktsiyani  mashk  qilishda  yordam 
beradi.  Ko’pgina  o’yinlar  jarayonida  bolalar  badiiy  matnlar  bilan  tanishadilar,  esda  saklab 
koladilar va ularni mustaqil ravishda ko’llay boshlaydilar.  
Didaktik  o’yinlar  yordamida  bolalarda  atrof-olam  haqidagi  bilimlar  mustahkamlanadi, 
lug’at mustahkamlanadi, aniklashtiriladi va faollashtiriladi. Didaktik o’yinlar nutqiy mahorat va 
ko’nikmalarni  mashk  qilishda  (ibora  tuzish,  so’zni  o’zgartirish,  hikoya  to’kish  va  h.k.) 
ko’llaniladi. 
Maishiy  faoliyat  bolaning  kattalar  bilan  muloqoti  uchun  ulkan  imkoniyatlar  yaratadi. 
Maishiy  faoliyat  nutqni  rivojlantirish  vositasi  bo’lib  xizmat  qilishi  uchun  pedagog  uni 
boshkarishi  lozim.  To’g’ri  tashkil  etilgan  maishiy  faoliyat  jarayonida  (ovkatlanish,  kiyinish, 
gimnastika,  sayohat  va  h.k.),  ya’ni  agarda  pedagog,  ayniksa  kichik  guruhlar  pedagogi  maishiy 
buyumlar  nomlarini,  ularning  kismlari,  sifati,  xususiyati,  ko’llanish  maksadini  batafsil 
tushuntirsa, ular bilan tegishli harakatlarni amalga oshirsa va buni sharhlab bersa, bolalarga savol 
bersa,  ularga  maishiy  lug’atdan  foydalanishni  o’rgatsa  bolalarning  lug’ati  boyiydi.  Agarda 
pedagog o’z nutqida tashbeh, kiyoslash, sinonimlar, xalq og’zaki ijodi (makollar, matallar, sanok 
she’rlar)dan keng va mohirona foydalansa, uning nutqi bosik va ifodali bo’ladi. 
Bolalar  badiiy  adabiyoti  bolalarni  har  tomonlama  rivojlantirishning  kudratli  vositasi 
bo’lib xizmat kiladi, u bolalar nutqini rivojlantirish va boyitishga ulkan ta’sir ko’rsatadi. 
Bolalar kitoblari she’riy obrazlarda bolaga jamiyat va tabiat hayotini, insoniy his-tuyђular 
va  munosabatlar  dunyosini  ochib  beradi  hamda  tushuntiradi.  Badiiy  so’z  bola  nutqini  boyitadi, 
uni obrazli, ifodali kiladi, jaranglayotgan ona nutqning go’zalligini tushunishga yordam beradi. 
Bolalar  bog’chasida  nutqni  rivojlantirishning  muhim  vositasi  sifatida  badiiy  so’zdan 
tashkari tasviriy san’at, bayramlar va tomoshalardan foydalaniladi. Ularning kimmati shundaki, u 
ijobiy  hissiyotlarni  hosil  kiladi,  bu  esa  o’z  navbatida  tilni  o’zlashtirish  darajasiga  ta’sir 
ko’rsatadi.  Quvonchh  hissi,  hayajonlanganlik,  ko’tarinkilik  holati,  ђayrioddiy  narsani  kutish 
bolalarning  kabul  qilish  qobiliyatini  oshiradi,  materialni  eslab  kolishni  kuchaytiradi,  bolalar 
nutqining  ifodaliligiga  ta’sir  ko’rsatadi.  Suratlar,  amaliy  san’at  buyumlarini  tomosha  qilishda 
bolalar ko’p savol beradilar, olgan taassurotlarini atrofdagilarga aytishga oshikadilar.  
 
 


 
62 
Bolalar kun bo’yi – Mashg’ulotlarda, o’yinlarda,  xo’jalik-maishiy va mehnat faoliyatida 
o’z  pedagoglari  bilan  muloqotda  bo’ladilar.  O’z-o’zidan  bolalar  bog’chasida  nutqiy  muhitning 
rivojlantirish imkoniyatlari butunlay pedagog nutqining sifatiga bog’liq bo’ladi. 
Namunali  nutqka  ega  bo’lish  –  bu  tarbiyachining  kasbiy  tayyorgarligi  darajasidir. 
SHuning uchun o’z nutqini takomillashtirish haqida qayg’urish – bo’lajak pedagogning axlokiy 
va  ijtimoiy  burchlaridir.  U  o’zida  barcha  nutq  ko’nikmalarini  mukammal  shakllantirishi  va  uni 
kelgusida bolalarga berishi lozim. 
Maktabgacha  yoshdagi  bolalar,  atrofdagilarga  taklid  kilganlari  holda  nafakat  to’g’ri 
talaffuzni,  so’zni  ko’llash,  iboralar  tuzish  sirlarini,  balki  kattalarda  uchraydigan  nutq 
nomukammalliklarini ham o’zlariga kabul qilib oladilar. 
Tarbiyachining  bolalar  bilan  va  bolalarning  bir-birlari  bilan  mazmunli  muloqoti,  bolalar 
rivojini raђbatlantiruvchi kulay til muhiti, to’g’ri metodlardan foydalanish - bolalar bog’chasida 
nutqni rivojlantirishga oid ishlar muvaffakiyatining garovidir. 
Bolalar  bog’chasida  ona  tilidagi  nutqni  rivojlantirishning  metodik  tamoyillari 
quyidagilardir: 

  akliy va nutqiy rivojlanishning o’zaro bog’liqligi tamoyili; 

  nutqni yaxlit bir tuzilma sifatida rivojlantirish tamoyili; 

  nutqiy rivojlanishning individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyili; 

  bolalarning faol nutqiy amaliyotini ta’minlash tamoyili; 

  nutqni rivojlantirishga nisbatan muomalali va amaliy yondashuv tamoyili; 

  muloqotning ijobiy va emotsional muhitini ta’minlash tamoyili. 

Download 2,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   163




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish