|
Topshiriqlarga javob bering va bilimingizni
baholang
1. Ropaliyalar stsifomeduzalarda nima vazifa bajaradi?
A.Muvozanat
saqlash;
B.Oziqlanish;
S.Nafas
olish;
D.Himoyalanish;
2. Gidroid poliplar koloniyasining qaysi qismida meduzalar
hosil bo'ladi?
A.Blastostel; B.Gidrant; S.Nektofor; D.Gidroteka;
3.StsifomeduzaIar jinsiy bezlari qayerda joylashgan?
A. Oshqozon devorida; B. Ropaliyalarda; S. Paypas-
lagichlarda; D. Og’izparraklarida;
4. Quyidagi berilgan sinflaming qaysi biri bo'shliqichlilar
tipiga tegishli?
A. Xivchinlilar, kipriklilar, marjon poliplar; B. Stsifo-
meduzalar,
gregarinalar,
opalinalar; S.
Gidrasmonlar,
stsifomeduzalar,
marjon
poliplar;
D.
Turbellariya,
gidrasmonlar, zuluklar;
5. Kovakichlilaming qaysi biri doimiy o ’troq holda yashay-
di?
A. Gidralar; B. Meduzalar; S. Stsifomeduzalar; D. Marjon
poliplar;
6. Riflar kovakichlilarning qaysi biridan hosil bo’ladi?
A. Gidralardan; B. Marjon poliplardan; S. Stsifome-
duzalardan; D. Meduzalardan;
7. Gonadalar nima?
A. Paypaslagichlar; B. Kovakichlilaming gavda bo’shligi;
S. Embrion qavatlar; D. Jinsiy hujayralar yetilib chiquvchi
organ;
78
www.ziyouz.com kutubxonasi
A. Bulutlarda; B. Nemertinlarda; S. Kovakichlilarda;
D. Monogenetik so’rg'ichlilarda;
8. Quyidagi hayvonlarning qaysi birida planula lichinkasi
boMadi?
A. Bo'shliqichlilarda; B. Bulutlarda; S. Oq planariyada;
D. Halqali chuvalchanglarda;
Mustaqil ish uchun topshiriqlar
1. Stsifomeduzaning tuzilishidagi murakkabliklami aniq-
lang.
2. Marjon poliplar qanday tuzulishga ega.
3. Marjon poliplar qanday ahamiyatga ega.
4. Sifomeduzaning tuzulishi, rivojlanishi va ko'payishi aks
ettirilgan rasmlarni chizing.
14 - MASHG’ULOT
OQ PLANARIYA MISOLIDA KIPRIKLI
CHU VALCHANGLARNING TUZILISHI
Tip. Yassi chuvalchanglar - Plathelminthes
Sinf. Kiprikli chuvalchanglar - Turbellaria
Turkum . Uch shoxlilar - Tricladida
Avlod. Planariyalar - Planaria
T u r. Oq planariya - Dendrocoelum lacteum
0 ’quv mashg’ulotining maqsadi: yassi chuvalchang-
larning erkin yashovchi yirtqich vakillaridan oq planariya-
ning tuzilishi bilan tanishish.
Kerakli jihoziar: oq planariya yoki undan tayyorlangan
preparatlar, soat oynasi, buyum va qoplag’ich oynalar,
tomizgichlar, ninalar, ko'rgazmali vositalar, mikroskop va
binokulyarlar.
Ishning mazmuni. Oq planariya sekin oqar, unchakatta
79
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo’lmagan daryolar va boshqa chuchuk suv havzalaridagi
toshlar tagida, suv o’simIiklari bargining ostki tomonida
yashaydi. Tanasi yassi, bargsimon, bo’yiga qarab cho’zilgan
bo'lib, uzunligi 2-3 smdan iborat. Bosh qismining ikkala yon
tomonida ikkita qisqa o’simtaIar-paypaslagichlar joylashgan.
Tanasi silindrsimon hujayralardan iborat kiprikli epiteliy
bilan qoplangan (26-rasm).
26-rasm. O q planariyaning teri-muskul xaltasining tuzilishi
1-kiprikli
epiteliy;
2-halqasimon
muskullar;
3-qiyshiq
muskullar;
4-bo’ylama muskullar; 5-dorzaventral muskullar; 6-parenxima hujayra;
7-rabditIar hosil qiluvchi hujayralar; 8-rabditIar; 9-bir hujayrali bezlar.
Epiteliy hujayralari orasida bir hujayrali bezlar va
himoya vazifasini bajaruvchi rabditlar deb ataluvchi
tanachalar joylashgan.
Epiteliyning asosida bazal parda mavjud. Planariyaning
teri-muskul xaitasi rivojlangan bo’lib, unda turli xil
muskullar (xalqali, qiyshiq, diagonal, dorzoventral) joylash-
gan. Shuning uchun ham ularning tanasi kuchli qisqarish va
cho’zilish xususiyatiga ega. Boshining yelka tomonida ikkita
qora nuqta ko’zchalar bo’lib, qorin tomonining o’rtasida esa
og’iz teshigi joylashgan. Planariyaning ovqat hazm qilish
80
www.ziyouz.com kutubxonasi
sistemasi oldingi va o’rta uchi berk ichakdan iborat. Og’iz
teshigi kuchli muskulli tomoqqa ochiladi, tomoq esa uchta
ko’r o’simtali (uchlari yopiq) ichak bilan tutashgan.
Ichakning biri tananing oldingi tomoniga, ikkitasi esa
halqumning ikki yon tomonidan orqaga qayriiib ketadi. Har
bir asosiy tarmoq yana uchlari berk shoxchalarga boMinib
ketadi. Planariya yirtqich hisoblanib, mayda hayvonlar bilan
oziqlanadi. Ularda orqa chiqaruv (anal) teshigi mavjud
bo'lmay, hazm bo’lmagan oziq moddalar og’iz teshigi orqali
tashqariga chiqarib yuboriladi.
Maxsus ayirish sistemasi kiprikli chuvalchanglarda
birinchi marta paydo bo’lgan. Ayirish sistemasi protonefridiy
tipida tuzilgan bo'lib, ikkita yoki bir nechta naylardan iborat
bo’ladi. Bu naylar parenximaga juda ko’p naychalar tarqatadi
va ular ko’p marta shoxlanib, juda ingichka naychalami hosil
qiladi. Naychalarning uchki qismida yulduzsimon hujayralar
joylashgan bo’lib, ulaming ichida bir boylam kiprikchalar
bo’ladi. Kiprikchalarning harakati yonib turgan shamning
miltillashini eslatadi. Kiprikchalar silkinib ayirishning suyuq
mahsulotlarini naychalarga chiqaradi. Naychalaming oqimi
bitta yo’g’onroq nayga borib birlashadi va bu nay tananing
oxirgi uchida ayirish teshigi bilan tashqariga ochiladi.
Oq planariyaning nerv sistemasi bosh tomonga yaqin
joylashgan nerv tuguni va undan pastga qarab yo’nalgan nerv
tolalaridan iborat. Bu nervlar ko’ndalang komissurlar orqali
bir-biri bilan qo’shiladi.
Oq planariya ikki jinsli (germafrodit) bo’lib, faqat jinsiy
yo’l bilan ko’payadi. Jinsiy organlar sistemasi murakkab
tuzilgan (27-rasm).
Erkaklik jinsiy organlari parenximada joylashgan juda
ko’p mayda urug’donlar, urug’ chiqaruvchi naychalar va
- tananing ikki yonida joylashgan yirik umg’ yo’llaridan
iborat. Ikki umg’ yo’li qo’shilib, urug’ to’kuvchi nayni hosil
qiladi.
81
www.ziyouz.com kutubxonasi
27-rasm. Oq planariyaning jinsiy sistcmasining tuzilishi
1-urug’donlar; 2-urug’ chiqaruvchi kanalcha; 3-urug’ yoMIari; 4-qo’shilish
xaltasi; 5-qo’shilish organi; 6-bezli organ; 7-kapulyativ xalta; 8- kapulyativ
xalta kanali; 9-jinsiy klaoka; 10-tuxum yoMining toq kanali; 11-tuxumdon;
12-sariqlik bezlari; 13-tuxum yo'li.
Urg’ochilik jinsiy sistemasi ikkita tuxumdonlar, ulardan
boshlanadigan tuxum yoMlari, jinsiy qin va juda ko’p
sariqdonlardan tashkil topgan. Har ikkala jinsiy sistemaning
yo’li ham kloakaga ochiladi. Ko’payish vaqtida ikkala
chuvalchang
qo’shilib
spermatazoidlar
almashtiradi.
UrugMangan tuxum hujayralari maxsus pillaga o’ra!gandan
so’ng ulami suvdagi turli xil substratlarga yopishtirib
qo’yadi. Ma'lum vaqtdan so’ng pillalardan lichinka tashqi
muhitga chiqadi. Oq planariyaning qon aylanish va nafas
olish sistemalari mavjud emas.
Ishtting bajarilishi: oq planariyani soat oynasidagi bir
tomchi suvga joylashtirilib binokulyar yoki qo’l lupasi
yordamida uning harakatini kuzating. Planariya tanasiga nina
tekkizilganda uning qisqarishiga va sekin-asta yana oldingi
holiga qaytishiga e'tibor bering. Binokulyar yordamida
planariya ichagining uchta shoxchasini toping. Agar tirik
planariya bo’lmasa, u holda planariyaning bo’yalgan tayyor
82
www.ziyouz.com kutubxonasi
mikropreparatlaridan ham foydalanish mumkin. Shuningdek,
oq planariyaning umumiy ko’rinishi, ovqat hazm qilish va
nerv sistemalarining sxematik tuzilishini o’rganing.
Do'stlaringiz bilan baham: |
