O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

Ishning  mazmuni.  Gidra  toza  va  tiniq  o’simliklarga 
boy koT,  hovuz va shu kabi  suv  havzalarida hayot kechiradi. 
Tanasi  silindrsimon  shaklda  boTib,  uzunligi  1-1,5  sm.ga 
etadi (22-rasm).
Gavdasining  ingichkalashgan pastki  qismi  (aboral)  bilan 
substratga  yopishadi.  Tanasining  oldingi  tomonida  (oral) 
ogTz  teshigi  joylashgan  boTib,  uning  asosida  esa  5-9  ta 
paypaslagichlari boTadi.
Bu  paypaslagichlar  gidra  uchun  ozuqa  boTadigan 
kolovratkalami,  tuban  qisqichbaqasimonlarni  va  mayda 
hasharotlaming  lichinkalarini,  ba'zan esa baliqlarning  mayda 
chavaqlarini  ushlash  uchun  xizmat  qiladi.  Gidraning  aboral- 
tovon  qismidagi  hujayralar  yopishqoq  yelimsimon  modda 
ishlab  chiqaradi.  Uning  yordamida  gidralar  substratga  (suv 
oTlariga, mollyuskalar chig'anogTga) yopishadi.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

22-rasm. G id ra (Hidra oligactis) ning tuzilishi 
A-bo'yiga  kesmasi;  B-ko’ndalang  kesmasi;  V-tana  devorining  bir  qismi; 
G-epiteliy muskul hujayrasi:  1 -ektoderma; 2-endoderma; 3-bazal membrana; 
4-gastral  bo'shliq;  5-epitelial-muskul  hujayralar;  6-interstitsial  (oraliq) 
hujayralar;  7- otiluvchi  hujayralar;  8-nerv hujayralar;  9-endodermal  epiteliy 
hujayralari; 
10-bezli  hujayralar; 
11-og’iz  teshigi; 
12-og’iz  qonusi; 
!3-kurtak;  14-tovon;  15-tuxum hujayra;  16- erkaklik gonada.
Gidralar yarim  o’troq  hayot kechiradi,  ba'zan «odimlab» 
yoki umbaloq oshib harakat qiladilar.
Gidra  tanasining  ko’p  qismini  tana  bo'shlig'i  egallagan. 
Bu  bo’shliq  gastra!  bo’shliq  deyiladi  va yagona og’iz teshigi 
orqati  tashqi  muhitga  ochiladi.  Gastral  bo’shliq  paypas- 
lagichlar ichiga qarab davom etadi.
Og'izcha  orqali  gastral  bo’shlig'iga  doimo  suv  va  oziq 
moddalari kelib turadi.
Gidraning 
tanasi 
va 
paypaslagichlari 
ikki 
qavat 
hujayralardan,  tashqi  ektoderma  va  ichki  endodermadan 
iborat. Har ikkala qavat orasida strukturasiz dil-diroq modda- 
mezogliya va tayanch plastinka joylashgan.
Ektoderma  hujayralari  mayda  va  bir-biriga  zich
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joylashgan.  Bu qavatda otiluvchi hujayralar bo’lib (23-rasm), 
bu hujayralar himoya va hujum qilish vazifasini bajaradi.
23-rasm. Otuvchi hujayralarning har xii tipiari
A, B, V-penetrant, G-volvent, D, E-glyutinant.l-otiluvchi ipchalar;
2-tukchalar; 
3-stilet; 4-bo’yin; 5-sezuvchi tuk.
Otiluvchi  hujayralar  uch  xil  boMadi:  penetrantlar, 
volventlar va glyutinantlar.  Penetrantlaming shakli noksimon 
boMib,  ichida  otuvchi  kapsula  boMadi.  Kapsula  suyuqligida 
orqaga  qayrilgan  ilmoqchali  mayda tukchalarga ega  boMgan 
sanchiluvchi stilet boMadi.
Otuvchi  hujayra  ustida  maxsus  sezgir  tukcha  knidosel 
joylashgan.  Knidotsel  18  ta  barmoqsimon  o'simtalar- 
mikrovorsinkalar bilan o’ralgan xivchindan iborat.  OMja yoki 
dushman  xivchinga  tegib  ketganida  xivchin  mikrovor- 
sinkalarga  tegib  otuvchi  hujayrani  qo’zg’atadi.  Otuvchi 
kapsula  otuvchi  tolani  otib  chiqaradi.  Tola  hayvon  tanasiga 
nayzaga o'xshab sanchiladi.
*  Kapsula  ichidagi  suyuqlik  tola  ichidagi  nay  orqali  oMja 
tanasiga  oqib  o’tadi.  Suyuqlik  mayda  hayvonlarni  falajlashi 
mumkin.  Bir  marta  foydalanilgan  otiluvchi  hujayralar  qayta 
tiklanmaydi. 
Uning  o’rniga  boshqasi 
hosil 
boMadi.
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Volventlarning 
suyuqligi 
kuydirish 
xususiyatiga  ega. 
Glyutinantlar  yopishqoq  iplar  chiqaradi.  Otiluvchi  hujay- 
ralar  ayniqsa gidraning  paypaslagichlarida  ko’p  bo’lib,  to’p- 
to’p  bo’lib joylashgan.  Ektodermada  otiluvchi  hujayralardan 
tashqari  epitelial-muskulli,  interstitsiol  va  yulduzsimon  nerv 
hujayralari  joylashgan.  Epitelial-muskulli  hujayralarning 
qisqarishi  natijasida  gidraning  tanasi  kichrayadi  yoki 
cho’ziladi.  Interstitsial  hujayralardan  jinsiy  va  otiluvchi 
hujayralar hosil bo’ladi.
Endodermadagi  hujayralar asosan ovqatni  hazm qilish va 
maxsus  bez  hujayralaridan  iborat  bo’lib,  butun  gastral 
bo’shliqdan 
tortib 
og’iz  teshigigacha  qoplab  oigan. 
Endodermal-epitelial  hujayralarining  gastral 
bo’shliqqa 
qaragan 
qismida 
1 -3 
ta 
xivchinlari 
joylashgan.
Endodermaning  bez  hujayralari  ovqat  hazm  qilish 
shirasini 
to’g’ridan-to’g’ri 
gastral 
bo’shliqqa 
ajratib 
chiqarishi  natijasida  ozuqa  hazm  bo’Iadi.  Hazm  bo’lmagan 
ozuqa  qoldiqlari  suv  bilan  birgalikda  og’iz  orqali  tashqariga 
chiqariladi.
Gidralar jinssiz va jinsiy yo’I bilan ko’payadi!ar. Jinssiz 
ko’payishda  kurtaklar  hosil  qiladi.  Gidra  tanasining  o’rta 
qismida  bo’rtma  paydo  bo’lib  o’sadi,  uhda  og’iz  teshik  va 
paypaslagichlar  rivojlanadi.  Kurtak  «ona»  gidra  hisobiga 
oziqlanadi.  Keyin  kurtak  «ona»  gidra  tanasidan  ajralib, 
mustaqil  yashashga  o ’tadi.  Kurtaklash  usuli  bilan  ko’payish 
erta  bahordan  kech  kuzgacha  davom  etadi.  Kuzda  sovuq 
kunlar  yaqinlashishi  va  oziq  moddalaming  kamayishi 
natijasida  jinsiy  ko’payishga  o’tadi.  Jinsiy  hujayralar 
ektodermadagi  interstitsial  hujayralardan  hosil  boMadi. 
Interstitsial  hujayralaming  ayrimlaridan  tuxum  hujayra, 
ba'zilaridan  esa  ko’p  marta  boMinish  yoMi  bilan  sper- 
matazoidlar  shakllanadi.  Gidra  tanasining jinsiy  hujayralari 
hosil  boMadigan  qismi  bo’rtib  chiqadi.  Tuxum  hujayralari 
gidraning tovoniga yaqin joyda,  spermatazoidlar esa ogMzga 
yaqin joyda hosil boMadi. Jinsiy hujayralar rivojlanadigan joy
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jinsiy  gonadalar  deb  ataladi.  Tuxum  hujayra  gidra 
organizmida  urugManib,  usti  qalin  po’st  bilan  o’raladi. 
Shundan  keyin  «ona»  gidra  nobud  boMadi.  UrugMangan 
tuxum  hujayra  shu  holatda  qishlaydi.  Bahorda  ulardan  yosh 
gidralar  rivojlanadi.  Gidralarning  ayrim  jinsli  hamda 
germafrodit turlari mavjud.
Ishning bajarilishi: gidraning tashqi tuzilishini o’rganish 
uchun  uning  bittasini  tomizgich  bilan  ushlab  olib,  soat 
oynasiga yoki buyum oynasiga suv bilan o’tkaziladi. Preparat 
mikroskopning kichik ob'ektivi va binokulyarda Qaralgandan 
so’ng  gidraning  turli  xil  harakatlari  kuzatiladi.  Gidraning 
ovqatlanishini  kuzatish  uchun  2-3  ta  dafniya  yoki  siklop 
mavjud  boMgan suv tomizgich yordamida gidra solingan soat 
oynasiga  solinadi  va  gidra  ulami  qanday  qilib  tutib  olishi 
kuzatiladi.  Tayyorlangan preparatlardan  gidraning  uzunasiga 
va  ko’ndalangiga  kesmasini,  ektoderma  va  endoderma 
hujayralarining  farqini  mikroskopning  kichik  va  katta 
ob'ektivlari  orqali  kuzatib  aniqlang  hamda  ular  orasidagi 
tayanch 
plastinka-mezogliyani 
toping. 
Bo'yiga 
va 
ko’ndalangiga  kesmalarining  tasvirini  hamda  otiluvchi 
hujayralar  Va  kurtaklanayotgan  gidraning  rasmini  chizing. 
Dengiz  gidroid  poliplari  turkumining  vakili-obeliyaning 
tuzilishini mustaqil o’rganing.