|
2
-Rasm O‘rta osiyo tog‘laridagi muzliklar tabiatidan.
8
I.2.TOJIKISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON MUZLIKLARI.
Tojikiston muzliklari Tojikistonning muzlik zonalari Markaziy Osiyodagi muzlik zonalarining yarmiga yaqini Tojikiston hududida joylashgan. Sakkiz mingdan ortiq muzliklar 8,5 ming kvadrat metr maydonni egallaydi. km. Tojikistonning togʻli hududlarida yogʻingarchilikning nisbatan koʻpligi va oʻrtacha yillik haroratning pastligi tufayli qishda yogʻayotgan qor yozda ham erimaydi va toʻplanib, qor konlari va muzliklarni hosil qiladi.Tabiiy va geografik sharoitlardagi sezilarli farqlar ham muzliklarning navlarini belgilaydi. Ayrim sathlarning yon bagʻirlaridagi qorli tekisliklar va dalalar, shuningdek, yirik muzlik zonalari bilan bir qatorda har xil turdagi mayda muzliklar keng tarqalgan. Muzliklarning asosiy qismi O'rta Osiyoning eng baland cho'qqilariga tutash hududda joylashgan: Kommunizm va Lenin cho'qqilari hududlari butun muzlik zonasining uchdan ikki qismidan ko'prog'ini egallaydi. Respublikaning g'arbiy qismida balandliklar etarli darajada emas, shuning uchun bu hududda yog'ingarchilik bo'lishiga qaramay, muzliklarning paydo bo'lish jarayoni bu erda mumkin emas. Yogʻingarchilikning nisbatan kam miqdori tufayli Sharqiy Pomirda ham muzliklar koʻp emas.Eng baland tizmalarning tutashgan joyida muzliklarning keng hududi joylashgan: Fanlar akademiyasi, Darvazskiy, Buyuk Pyotr, Vanchskiy va Yazgulem tizmalari. Shuningdek, bu hudud eng baland cho'qqilari bilan mashhur va ular orasida: Kommunizm cho'qqilari va Evgeniya Korjenevskaya, inqilob cho'qqisi. Inqilob cho'qqisining shimolida Fedchenko muzligi tushadi (uzunligi - 77 km, hajmi, irmoqlari bilan birga - 651,7 kv. km.). Muzlikning eng yuqori darajasi irmoqlar bilan birga 6480 m balandlikda joylashgan, muzning hajmi taxminan 130 kv. km. Ayrim joylarda muzning qalinligi 800 metrga yetadi. Shimoli-sharqda Grum-Grjimilo muzligi (142,9 kv. km) «oqadi».Kommunizm cho'qqisi hududida, Buyuk Pyotr va Fanlar akademiyasi tizmalari tutashgan joyda, bir-biridan ajralib 9
turadigan yirik oddiy muzliklarning murakkab tizimi va Pomir platosi deb nomlanuvchi tog' tizmasi mavjud. Kommunizm choʻqqisidan janubi-gʻarbgacha Garmo muzligi (114,6 kv. km) joylashgan; shimoli-sharqida Bivachniy muzligi (37,1 kv. km) - Fedchenko muzligining irmog'i; choʻqqi etaklarida esa tor chuqur vodiyda Fortambek muzligi yotadi.Ikkinchi muhim muzlik zonasi Zaalai va Zulumart tizmalarining tutashgan joyida, Lenin cho'qqisi joylashgan joyda joylashgan. Koʻpgina muzliklar ushbu yetti minglik yon bagʻirlarida vujudga keladi: ularning eng yiriklari Oktyabrskiy (88,2 kv. km.), Bolshaya Saukdara (53 kv. km) va Uysuv (49,9 kv. km.).Biroq, Tojikiston muzliklari har xil turdagi muzlik tuzilmalarini o'z ichiga olmaydi. Ayrim tizmalari muzlik zonalariga kirmaydi, ularda juda koʻp muzliklar mavjud, masalan, Rushon, Muzkoʻl, Shaxdara, Hisor, Zarafshon kabi muzlik tuzilmalari. Ammo ular ko'plab suv kanallarini to'ldiradi va Tojikistondagi asosiy tog'-muzlik zahiralari hisoblanadi.Muzliklarning balandlikda joylashishi bir xil emas va ham iqlim sharoitiga, ham muzlik hajmiga bog'liq. Qoida tariqasida, katta muzliklar kichiklarga qaraganda pastroq tushadi. Muzliklarning quyi chegaralarining o'rtacha balandliklari g'arbdan sharqqa ko'tariladi, bu esa bu yo'nalishda namlikning pasayishi bilan bog'liq. Kofirnigon havzasidagi muzliklar eng past (3650 m), Qorakoʻl havzasida (4860 m) ularning chegarasi eng balanddir.Tojikiston muzliklari respublikadagi daryolarning oqimi va suv rejimining shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi, chunki muzliklar, birinchi navbatda, ko'plab daryolar uchun suv to'ldiruvchisi hisoblanadi; ikkinchidan, muzliklar tabiiy oqim regulyatori hisoblanadi. Bahor faslida erish jarayoni natijasida qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun suvga boʻlgan ehtiyoj ayniqsa yuqori boʻlganda daryolarga suv chiqariladi. Pomirda kelib chiqishi har xil (tektonik, toʻgʻon, muz) koʻllar mavjud. Bulardan yiriklari: Qorakoʻl,Sarkoʻl, Rangkoʻl, Shoʻrkoʻl, Zoʻrkoʻl, Yashilkoʻl, Sarez, Shadax va boshqa.Muzliklari. Pomir hozirgi 10
z
amon muzliklari keng tarqalgan hudud hisoblanadi. Ularning soni 7100 dan ziyod, may-doni esa 8400 km² boʻlib, Pomirning 11% hududini egallagan. Pomirda bir necha yirik muzlik markazlari boʻlib, ular Fanlar Akademiyasi, Orqa Olay, Rushon, Shim. Alichur,Yazgʻulom, Pyotr I, Darvoz, Zulumart tizmalarida joylashgan. P.da qor chegarasi shim.-gʻarbda 4400 m dan, jan.-sharqda 5200–5250 m dan oʻtadi. Gʻar-biy P.da vodiy muzliklari keng tarqalgan. Yirik vodiy muzliklari: Fedchenko (uz. 77,4 km, maydoni 907 km², Fanlar Akademiyasi tizmasida), Shim.gʻarbiy P.da — Grumm-Grjimaylo (37 km, 143 km²), Yazgʻulom tizmasida — Fortambek (19 km, 74,5 km²), Orqa Olay tizmasida — Geografiya jamiyati (24 km, 64,4 km²), Nura (13,9 km, 84,5 km²). Fanlar Akademiyasi tizmasi va blarda muzliklarning qalinligi 1000 m ga yetadi (Fedchenko muzligi). Pomirda vaqti-vaqti bilan juda tez harakat keluvchi (bir sutkada 100 m gacha) muzliklar (maye. Ayiq muzligi) Vanj daryosining yuqori oqimida mavjud. Sharqiy P.da muzlik kam, ularning uzunligi, maydoni katta emas. Pomirda muzliklarning bir necha turi (vodiy, daraxtsimon, turkiston, osilgan, yon bagʻir, tekis suvayirgich, karr, sirk)tarkib topgan. Toʻrtlamchi davrda Pomir bir necha marta muzlik bilan qoplangan.3-Rasm Tojikiston tabiiy xaritasi va tog‘ muzliklari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
