O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya ta‘lim yo‘nalishi 3-kurs g419-guruh talabasi

Professor Hermann Heusler- Muayyan hududda muzliklarning mavjudligi ikkita potentsial tahdidni anglatishi mumkin. Yashirin va eng xavfli tendentsiya ularning asta-sekin erishidir. Har yili muzliklar 10, 20, 50, 70 metrga erib ketadi va bir qarashda bu fojia emas. Ammo, mavjud prognozlarga ko'ra, keyingi o'n yilliklarda ular butunlay erishi mumkin. Shunda tog‘ daryolariga kamroq suv quyiladi. Yuqori oqim mamlakatlari taqchil suv boshqaruvchisi rolida bo'ladi. Bu holat siyosiy xavf-xatarlardan tashqari, ayanchli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi va vodiy erlarining qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan juda ko‘p aholisini migratsiyaga majbur qiladi.Ammo geolog sifatida meni muzliklarning erishi bilan bog'liq bevosita tahdidlar, ya'ni buning natijasida ko'pincha baland tog'li ko'llar, ba'zan besh ming metr balandlikda paydo bo'lishi qiziqtiradi. Turli xil tabiat hodisalari suv massalarining bu ko'llardan quyi oqimlarga o'tishiga olib kelishi mumkin. Tasavvur qiling-a, birdaniga yuz minglab kub metr suv ajralib chiqadi. Katta to'lqinlar pastga tushib, yo'lidagi hamma narsani tom ma'noda buzadi. Qirg‘izistonda bir necha yuzlab muzliklar bor, lekin ularning ikki-uch o‘nlablari odamlar uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri xavf tug‘diradi. Biz bilan birga qirg‘izistonlik hamkasblar va mahalliy Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari ushbu muammoni faol o‘rganmoqda. Bizning asosiy vazifalarimiz bunday ko'llarning mumkin bo'lgan portlashlarini bashorat qilish va ulardan qanday qilib zarar ko'rishni aniqlashdir.- Qaysi muzliklar xavfliroq - Yevropami yoki qirg'izmi?- Albatta, qirg'izlar. Ular balandroq va ko'proq. Evropada, nisbatan aytganda, faqat muzlik davrida tog'larda juda ko'p muz massalari mavjud edi va hozir biz umuman muzliklar borligidan xursandmiz. Avstriyada ular tomonidan yuzaga 26
keladigan xavf minimaldir. Shveytsariyada vaziyat biroz murakkabroq, ayniqsa Italiya bilan chegarada. U yerda suvning chiqib ketish xavfi Markaziy Osiyodagi xavf darajasiga teng.Bunday hodisalarning iqtisodiy tomoni bilan shug'ullanasizmi? Bu aholi va infratuzilmani bunday tabiiy tahdidlardan himoya qilish uchun qanday vositalar kerak, degan savolga javobni nazarda tutadi.Tyan-Shan tog'larida- Bu juda dolzarb mavzu. Bishkek yaqinidagi milliy bog‘ misolida biz Qirg‘iziston-Rossiya Slavyan universiteti mutaxassislari bilan birgalikda muzlik ko‘llaridan birida yorilish sodir bo‘lgan taqdirda maksimal darajada vayron bo‘lishini ko‘rsatadigan kompyuter modelini yaratishga harakat qilmoqdamiz. Qirg'iziston poytaxtining chekka hududlarida va Bishkekning o'zida. Umuman olganda, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni hisoblash keyingi loyihaning vazifasi bo'lib, biz allaqachon sheriklarni qidirmoqdamiz. Bu erda asosiy savollar: o'qish qancha turadi, to'g'on qurish qancha turadi? Ayrim hududlarda qurilishni taqiqlash kerakmi? Aytaylik, Avstriya va Shveytsariyada qor ko'chkisi yoki muzlik suvlari o'pirilishi natijasida zarar ko'rishi mumkin bo'lgan hudud bo'yicha aniq rejalarimiz bor. Olimlar tomonidan aniqlangan xavf-xatarlar xavf zonasida yangi uylar va yo'llar qurilishini rad etishga majbur qiluvchi huquqiy hujjatning asosini tashkil qiladi. Qirg‘izistonda bunday rejalar hali uzoqda, lekin biz poydevor qo‘ymoqchimiz.— Qirgʻizistonlik hamkasblaringiz bilan hamkorlik qilayotganingizni ikki marta taʼkidladingiz. Loyihada yana kimlar ishtirok etadi?– Loyiha ikki kichik guruhda o‘rtacha 10-20 kishini qamrab oladi. Birida iqlim mutaxassislari, ikkinchisida esa muzliklar ishlaydi. Bular Avstriya, Germaniya va Shvetsiyadan kelgan olimlar, ular bizning loyihamizda bevosita ishtirok etmoqda. Keyin, albatta, bizga yordam beradigan qirg‘iz, rus, amerikalik olimlar bor.- Loyiha 2012-yil oxirida tugaydi. Keyin nima? Bunday loyihalarning 27
eng achinarlisi, hisobot yoziladi, yaxshi jurnalda chop etiladi, tamom. Ammo biz ishimiz natijalarini muzliklarning erishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tabiiy ofatlarning oldini olish rejasiga kiritish ustida ishlamoqchimiz. 2014-yil noyabr oyida Dushanbe shahrida “Markaziy Osiyodagi muzliklarning erishi: harakat vaqti” mavzusidagi ikki kunlik seminar ochildi. ochilish nutqi va tashkilotchilarning batafsil xayrlashuv nutqlari. Shundan so‘ng delegatsiyalar vakillari Markaziy Osiyo davlatlaridan, jumladan, Afg‘onistondan. Soʻngra muzliklar va baland togʻ qorlarining holati boʻyicha ilmiy tahlil qilindi muz resurslari va muzliklarning erishi tendentsiyalari, shuningdek, Markaziy Osiyodagi ilmiy faoliyat taqdimoti (CA). Manfaatdor tomonlarga masalalar bo'yicha o'z fikrlarini bildirish va qabul qilishga tayyor ekanliklarini bildirish imkoniyati berildi atrof-muhit o'zgarishiga moslashish va erish bilan bog'liq dolzarb muammolarni hal qilish bo'yicha qo'shma tadbirlarda ishtirok etish muzliklar / Markaziy Osiyodagi iqlim o'zgarishi. Ishchi guruhlar ish rejasi loyihasini tayyorlashdan oldin ikkinchi kuni iqlim o'zgarishi va erish sharoitida ta'lim va jamoatchilikni xabardor qilish zarurligini muhokama qildimuzliklar. Ishchi guruhlar chora-tadbirlar rejasi loyihasini muhokama qilib, printsipial jihatdan kelishib oldilar, so‘ngra yalpi majlisga taqdim etdilar. Harakatlar rejasi loyihasi oltita ishtirokchi davlatga ularning sharhlari va keyinchalik tasdiqlash uchun taqdim etiladi. UNRCCA poytaxtlarda maslahatlashuvlar o'tkazadi va mablag' izlaydi, shu jumladan Global Ekologik Fonddan (GEF). Dushanbedagi seminar 2013-yilda Olmaotada boʻlib oʻtgan “Muzliklarning erishining taʼsiri” mavzusidagi seminarning davomi sifatida koʻrib chiqilishi kerak. Markaziy Osiyodagi milliy va transchegaraviy suv resurslarining holati to‘g‘risida”. Seminar Qozog‘istonning Olmaota shahrida bo‘lib o‘tdi, 2013-yil 12-aprel kuni boʻlib oʻtgan unda Markaziy Osiyo davlatlari, Afgʻoniston va xalqaro tashkilotlar 28

vakillari ishtirok etdi. olimlar va xalqaro ekspertlar bilan bir qatorda. Bundan tashqari, o'sha paytdagi seminar moliyaviy tufayli amalga oshirildi AQSh hukumati yordami. Olmaotadagi seminarning xulosalari:Global isish va iqlim o'zgarishi Markaziy Osiyoning baland tog'lariga ta'sir qiladi. Katta ehtimol bilan muzliklar tezroq eriydi. Bu nafaqat Orol dengizi havzasidagi suv balansiga ta'sir qiladi. Boshqa narsalar qatorida, bu tabiiylikka olib keladi yer ko‘chkilari va muzlik ko‘llarining portlashi kabi ofatlar mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Biroq, bu sohada etarlicha tadqiqotlar olib borilmagan va ishonchli bilim va ma'lumotlar etarli emas. Samaraliroq siyosatni ta'minlash uchun ushbu bo'shliqlarni to'ldirish uchun zudlik bilan ko'proq harakat qilish kerak. Muzliklar monitoringi sohasida mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash: oʻrtasida maʼlumotlar almashinuvi nihoyatda muhim mintaqaviy va xalqaro hamkorlar muzliklar holatini yaxshiroq tushunishga hissa qo'shadilar. Mahalliy aholining ishtiroki aholi va mahalliy hokimiyat organlari monitoring faoliyatini, raqamlashtirish va tahlilni sezilarli darajada yaxshilashi va kengaytirishi mumkin ma'lumotlar bilim bo'shliqlarini qisman to'ldirishga yordam beradi. 2013 yilda Olmaota shahrida bo'lib o'tgan seminar ishtirokchilari quyidagilarni muhim deb hisoblashdi: 1. Orta Osiyo toglaridagi muzliklarni kompleks organish va tog ekotizimlarini o`rganish. 2. Iqlim o'zgarishi bilan muzliklarning erishi va yog'ingarchilik intensivligining qonuniyatlari va o'zaro bog'liqligini o'rganish. 3. Oqim hosil bo'lish zonalarida jarayonlarni modellashtirish va ularning monitoringi.4. Sun'iy yo'ldosh monitoringi va havodan kuzatishlar yordamida muzliklarning kattaligi va hajmini prognoz qilish.5. Markaziy Osiyoda iqlim o'zgarishiga moslashish va xavflarni kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab 29

chiqish, xususan, uchinchi Orol dengizi havzasi dasturi (ASBP-3).
6. Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish va tog‘ ekotizimlarini o‘rganish, tog‘lardagi muzliklar va qor qoplamining o‘zgarishi va ularning ta’siri.mintaqadagi suv resurslari, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va atrof-muhitdagi o'zgarishlar.7. Milliy, mintaqaviy va xalqaro tashkilotlarning sa'y-harakatlarini birlashtirish, shuningdek, ushbu sa'y-harakatlarni qo'llab-quvvatlashdonorlar jamiyati.8. Imkoniyatlarni oshirish/xodimlarni tayyorlash.Olmaota seminari natijalari va Dushanbe seminari davomidagi muhokamalarga asoslanib, UNRCCA, UNESCO va hammualliflar taklif etilgan.manfaatdor tomonlar va harakatlar rejasining bir qismi sifatida ishlab chiqilgan loyiha takliflari.