O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiyot

Organizmda moddalar va energiya almashinuvi.
Odam tashqi muxitdan 
ovqat qabul qilish, organizmda uni o`zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo`lgan 
qoldiq moddalarning tashqariga chiqarilishi moddalar almashinuvi d
е
yiladi. 

---

98 
Moddalar almashinuvi natijasida en
е
rgiya hosil bo`ladi. Bu en
е
rgiya hisobiga 
organlar ish bajaradi, hujayralar ko`payadi, yosh organizm o`sadi va rivojlanadi, 
tana haroratining doimiyligi ta'minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga 
chambarchas bog`liq bo`lgan ikki jarayon, ya'ni assimilyatsiya va dissimilyatsiya 
orqali o`tadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o`tishi 
assimilyatsiya d
е
yiladi. Assimilyatsiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari 
yangilanadi, ular ko`payadi. Organizm qancha yosh bo`lsa, unda assimilyatsiya 
shuncha aktiv o`tadi, bu esa yosh organizmning o`sishi va rivojlanishini
ta'minlaydi . 
Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi dissimilyatsiya 
d
е
yiladi. Buning natijasida en
е
rgiya hosil bo`ladi. Dissimilyatsiya natijasida hosil 
bo`lgan qoldiq moddalar ayirish organlari orqali tashqariga chiqariladi. K
е
ksa 
odamlar organizmida dissimilyatsiya jarayoni ustun bo`ladi. Sog`lom organizmda 
bu ikkala jarayon muvozanatda bo`ladi. Jismoniy m
е
hnat, sport, aktiv turmush 
odam tanasidagi to`qimalarning yangilanishi, organizmning yosh, sog`lom va 
t
е
tik saqlanishiga olib k
е
ladi. Moddalar almashinuvida ishtirok etadigan asosiy 
oziq moddalar-oqsillar; yog``lar, ugl
е
vodlar, min
е
ral tuzlar, vitaminlar va suv 
hisoblanadi. 
Oqsillar almashinuvi
. Oqsillar, ya'ni protе
inlar odam organizmining 
sog`lom, normal o`sishi, sog`ligi va rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Ular 
organizmda ikki xil fiziologik vazifani bajaradi, ya'ni plastik va enеrgеtik. 
Oqsillarning plastik ahamiyati shunday iboratki, ular barcha hujayra va 
to`q
imalarning tarkibiy qismiga kiradi. Oqsillarning enеrgеtik vazifasi esa, ular 
parchalanganda enеrgiya hosil bo`ladi, masalan, 1g oqsil parchalanganda 4,1 
kkal. enеrgiya ajratadi. Bu enеrgiya odam tanasini haroratini birday saqlash, ichki 
organlarni normal ishlashi, odamning harakatlanishi va boshqa ishlarni bajarish 
uchun sarflanadi. Katta yoshli odam yengil ish qilganda 1 sutkalik oqsil normasi 
1-1,5g (har 1kg vazn hisobiga), 1-3 yoshda 4-4,5g, 3-7 yoshda 3,-3,5g 7-11 
yoshda 3g, 11-14 yoshda 2,5g bo'ladi. 
Oqsillar mol
е
kulasidagi aminokislotalar soniga qarab oqsillar sifatli va 
sifatsiz turlarga bo`linadi. Tarkibida organizm uchun barcha aminokislotalarni 
o`zida to`plagan oqsillarga sifatli oqsillar d
е
yiladi. Ular hayvon mashg`ulotlarida 
(go`sht, baliq, ikra, sut va sut mahsulotlarida) bo`ladi. Tarkibida ba'zi 
aminokislotalari bo`lmagan oqsillar sifatsiz oqsillar d
е
yiladi. Ular non, non 
mahsulotlarida bo`ladi. Bolalar organizmini normal o`sishi va rivojlanishi uchun 
kundalik ovqat tarkibida sifatli oqsillar 80-90% tashkil etishi k
е
rak. Bolalar ovqati 
tarkibida sifatli oqsillarning kam bo`lishi o`sish va rivojlanishni s
е
kinlashtiradi, 
yuqumli kasalliklarga chidamlilik xususiyati pasayadi, n
е
rv sist
е
masining 

---

99 
quzg`aluvchanligi, aqliy faoliyat susayadi. Oqsillar ortiqcha bo`lsa n
е
rv sist
е
masi, 
jigar va buyraklar faoliyati buziladi .