O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Chang  va  palinalogiya.  Chang  yopiq  urug’li  o’simliklarning  erkak  gametofiti  hisoblanadi. 
Changning  o’lchami,  shakli,  po’stining  tuzilishi  turlicha  bo’ladi.  Masalan,  gulxayridoshlarda  240 
mkm eng katta chang ko’proq qovoqguldoshlarga to’g’ri keladi. 
Changning shakli turlicha bo’ladi: sharsimon, ellipsandal, ipsimon va boshqalar. 
Changning po’sti ikki qavatdan tuzilgan bo’ladi: ichki qavati – intina, tashqi qavati – ekzina. Intina 
yupqa  nozik  plyonkadan  iborat  bo’lib,  pektin  moddasidan  tuzilgan.  Ekzina  intinadan  qalinroq 
bo’lib,  qatlam-qatlam  va  kutinlashgan,  mustahkam  uglevod  sporopollenindan  tuzilgan,  kislota  va 
ishqorda  erimaydi.  Ekzinaning  tashqi  qavatidan,  turli  o’simtalar,  do’ngliklar  paydo  bo’ladi. 
Bulardan  tashqari  ekzina  qavatining  yupqaroq  joy  bo’lib,  chang  naylarining  chiqishiga  imkon 
beradi.  O’tmishda  yashab,  o’lib  ketgan  o’simliklarning  changlarini  o’rganadigan  fan  palinalogiya 
deb  ataladi.  Guldagi  bir  yoki  bir  necha  urug’chi  bo’lishi  mumkin.  Guldagi  urug’chilar  to’plami 
ginetsey deb ataladi. Urug’chi – tuguncha ustuncha va tumshuqchadan tashkil topgan. Tumshuqcha 
chang tutushga moslashgan. Ustuncha tumshuqchani ko’tarib turadi; changlanishga yordam beradi. 
Ba’zi  o’simliklarda  (magnoliyalar,  ayiqtavondoshlar)  ayniqsa  shamol  bilan  changlanuvchi 
boshoqdoshlarda  ustuncha  rivojlanmagan  bo’ladi.  Ba’zi  yirik  gullarda  ustuncha  juda  uzun  bo’lib, 
shamol bilan changlanishga yordam beradi (piyozguldoshlar).  
Ginetseyning kelib chiqishi. Urug’chi gulli o’simliklarda uzoq davom etgan evolyutsiya jarayonida 
mevabargchalardan hosil bo’lgan. Ba’zida mevabarglar, vegetativ bargga o’xshab ketadi. Masalan, 
burchoqdoshlarning urug’chisi bitta mevabargdan tashkil topgan. O’simlik gullab bo’lgandan keyin 
gultoj  barglari  va  changchilar  tushib  ketadi,  keyin  ustuncha  tumshuqcha  bilan  burishib  qoladi, 
kosachabarg saqlanib  qoladi,  tuguncha  tez  sur’atlar  bilan  rivojlana  boshlaydi  va  mevaga  aylanadi. 
Burchoqdoshlarning  mevasini  yelka  va  qorin  tomoni  qavarib  chiqadi.  Meva  yetilganda  bular 
tekislanib  ketadi.  Urug’lar  mevabarglari  chekkalarida  joylashadi.  Yelka  choki  yashil  bargning 
asosiy tomirini eslatadi. Shunday qilib, mevabarg – vegetativ barglardan kelib chiqqan degan fikrga 
qarama-qarshi 
yana 
boshqacha 
ya’ni 
mevabarglar 
qadimiy 
ochiq 
urug’lilarning  
megasporofillaridan  kelib  chiqqan  degan  ikkinchi  tushunchalar  ham  fanda  mavjud.  Urug’chining 
asosiy  qismi  tuguncha  bo’lib  uning  ichki  tomonida  bir  yoki  bir  necha  urug’kurtak  joylashadi. 
Urug’chi  tuzilishida  qancha  mevabargchalar  ishtirok  qilganiga  qarab,  ginetseylar  ikki  tipga 
bo’linadi: apokarp va senikarp. 
Apokarp ginetseyning kelib chiqishi. Mevabarglari qo’shilib o’smagan ginetseyga apokarp ginetsey 
deyiladi. Ya’ni urug’chilar o’zaro birikmay, ko’pincha spiral holda mustaqil joylashadi. 
Evolyutsiya davomida mevabargning yuqorigi qismi cho’zilib stilodiyga (erkin ustuncha) aylangan. 
Stilodiysi  yaxshi  rivojlanmagan  urug’chi  qadimiy  hisoblanadi.  Masalan,  ayiqtovondoshlarda 

---

 
62 
stilodiy  juda  kalta  bo’lib  tumshuqcha  mevabargning  qorin  tomonidan  boshlab  to  asosigacha 
cho’zilgan. 
Senokarp  tipidagi  ginetseyning  kelib  chiqishi  va  taraqqiyoti.  Mevabarglar  yonlari  bilan  qo’shilib 
o’sgan  bir  necha  ginetseyga  senokarp  ginetsey  deyiladi.  Ko’p  vaqtda  tuguncha,  stilodiylari  bilan 
qo’shilib o’sib, tumshuqcha erkin qoladi (labguldoshlar, murakkabguldoshlar). Ba’zida mevabarglar 
barcha  tomonlari  bilan  qo’shilib  o’sib,  ustunchani  hosil  qiladi  (karamdoshlar).  Mevabarglarning 
qo’shilib  o’sish  darajasiga  qarab  senokarp  ginetsey  uchga  bo’linadi:  a)  sinkarp,  b)  parakarp,  v) 
lizikarp. 
Sinkarp ginetsey apokarp ginetseydan kelib chiqib, mevabarglarning  yon tomonlari qo’shilib o’sib 
urug’chini  hosil  qiladi.  Parakarp  ginetseyda  mevabarglar  faqat  tashqi  qirralari  bilan  qo’shiladi  va 
urug’kurtaklar  shu  qirralarida  joylashgan,  masalan,  qovoq,  qovun.  Har  bir  mevabarg  ochiq  yoki 
parakarp ginetseylar bir-birlari bilan umuman qo’shilmagan apokarp ginetseydan ham kelib chiqqan 
bo’lishi mumkin degan fikrlar ham fanda mavjud. 
Lizikarp  ginetsey  uchun  xarakterli  belgi  o’rta  qismida  mevabarglarning  ichki  tomonidan  hosil 
bo’lgan  gul  o’rnini  davomi  kabi  ustuncha  mavjudligidir,  urug’kurtak  shu  ustunchada  joylashadi 
(chinniguldoshlar  uchun  xos).  Lizikarp  ginetsey  yon  tomonlari  rivojlanmagan  sinkarp  ginetseydan 
kelib chiqqan. 
Platsentatsiya  (urug’o’rni).  Tuguncha  ichida  urug’kurtakning  joylashgan  joyi  platsentatsiya 
deyiladi. Tuguncha ichida platsentatsiyaning joylashish tipiga qarab: 
Sutural yoki chetki bu apokarp ginetseyga xos bo’lib, urug’kurtak tugunchaning qorin qismida ikki 
qator bo’lib joylashadi. 
Markaziy – burchakli (sinkarp ginetseyga xos). 
Urug’kurtak ginetseyning tashqi devorlari bo’ylab joylashadi (parakarp ginetseyga xos). 
Lizikarp ginetseyda urug’kurtak markaziy o’q qismida joylashadi. 
Ustki va ostki tuguncha. Tuguncha boshqa gul qismlariga nisbatan joylashishiga qarab ustki, ostki 
va o’rta holatlarda bo’ladi. Ustki tugunchada, tuguncha gul o’rnida erkin joylashadi, uning devorlari 
faqat mevabargdan hosil bo’lgan.  
Ostki  tugunchada,  tuguncha  devori  gulning  boshqa  qismlari  bilan  qo’shilib  o’sgan  bo’lib,  erkin 
holda  bo’lmaydi.  Agar  tuguncha  devorining  pastki  qismi  qo’shilib  o’sgan  bo’lib,  ustki  tomoni 
qo’shilmagan bo’lsa, tuguncha o’rta holatda deyiladi. 
 
Har  qanday  tirik  organizm  uchun  oziqlanish,  nafas  olish,  o’sish  va  ko’payish  kabi  tiriklik 
jarayonlari  xosdir.  Ko’payish  ayni  bir  turning  individlar  sonini  ortishi  hisoblanadi.  O’simliklar 
dunyosida  ko’payish  usullari  juda  xilma  –  xildar.  Tuban  va  yuksak  o’simlik  vakillarida  ham  uch 
turdagi ko’payish, ya’ni vegetativ, jinssiz va jinsiy ko’payish usullari farq qilinadi.  
Vegetativ  ko’payish.  O’sish,  vegetativ  ko’payish,  ya’ni  individlarning  rivojlanishi  uning  vegetativ 
organlaridan  (ildiz,  poya,  barglari,  piyozbosh,  ildizpoya,  tugunak  va  hokazolar)  yoki  ularning 
bo’laklaridan  boshlanadi.  Vegetativ  ko’payish  asosida  o’simlikning  biror  bir  organi  yoki  uning 
bo’lagini  hatto  umuman  o’simlikning  biror  qismidan  butun  organizmning  qayta  tiklanish 
(regeneratsiya) xususiyati yotadi. 
Vegetativ  ko’payishga  misol  qilib,  ba’zi  bir  hujayrali  suvutlarni  oddiy  bo’linish  yo’li  bilan  ikkita 
yosh  hujayraga  aylanishini  ko’rsatish  mumkin.  Xlorella,  xlorokokk  va  ko’pchilik  suvo’tlar  ana 
shunday  ko’payadilar.  Ko’p  hujayrali  suvo’tlarda  vegetativ  ko’payish  tanasining  bo’laklarga 
ajralishi bilan boradi. Zamburug’larda esa mitseliyning ayrim bo’laklarga ajralib ketishi yoki achitqi 
kabi  zamburug’larda  kurtaklanish  yo’li  bilan  boradi.  Lishayniklar  ixtisoslashgan  sorediylar  va 
shamol  yoki  yomg’ir  ta’sirida  oson  tarqaladigan  o’simtalar  –  izidiylar  yordamida  vegetativ 
ko’payadi.  Gulli  o’simliklarda  vegetativ  ko’payish  juda  xilma  –  xil  usullarda  kechadi.  Ona 
o’simlikdan vegetativ yo’l bilan hosil bo’lgan yangi indivlar ying’indisi klonlar deb ataladi. Tabiiy 
sharoitda o’simliklarda keng tarqalgan quyidagi vegetativ ko’payish usullarini farq qilish mumkin: 
1. Ildiz bachkilar yordamida ko’payish. 2. Palaklar, jingalaklar yordamida ko’payish. 3 Ildizpoyalar 
yordamida  ko’payish.  4.  Tugunak  yordamida  ko’payish.  5.  Piyozboshlar  yordamida  ko’payish.  6. 
Ajratuvchi  kurtaklar  va  piyozchalar  yordamida  ko’payish.  7.  O’simlikning  ayrim  bo’laklari 
yordamida ko’payishi. 

---

 
63 
Tabiiy  vegetativ  ko’payish  bilan  birga  sun’iy  vegetativ  ko’payishning  ham  bir  necha  usullari 
ma’lum: 1. Parxish yordamida ko’paytirish. 2. Tuplarga ajratish bilan ko’paytirish. 3. Qalamchalar 
yordamida  ko’paytirish.  Qalamcha  o’simlikdan  ajratib  olingan  barg,  novda  yoki  ildizning  bir 
bo’lagidir.  Mevachalik,  manzarali  bog’dorchilik  va  gulchilik  sohalarida  o’simliklarni  qalamchalar 
yordamida  ko’paytirish  usuli  keng  qo’llaniladi.  Ularning  xilma  –  xil  usullari  mavjud.  Eng  keng 
tarqalgan  usullardan  biri  o’simlikni  poya  qalamchalari  bilan  ko’paytirish  hisoblanadi.  Poya 
qalamchalari yozgi (yashil) va qishqi bo’ladi. 
Payvandlash.  O’simliklarni  payvandlash  usuli  kishilik  jamiyatining  rivojlanishi  va  dehqonchilik 
tarixi  bilan  bog’liq.  Inson  payvandlashni  tabiatdan  o’rgangan.  Bir  o’simlik  kurtagini  yoki 
qalamchasini  ikkinchi  bir  o’simlikka  o’tkazish    payvandlash  deb  ataladi.  Boshqa  o’simlik  uchun 
payvandlashga  olingan  o’simlik  (kurtak  yoki  qalamcha)  payvandust  deb  nomlanadi.  Payvandust 
payvandlanishi kerak bo’lgan o’simlik payvandtag deb ataladi. Payvandlash usuli asosan qalamcha 
va  parxish  yo’llari  bilan  ko’paya  olmaydigan,  qo’shimcha  ildiz  otishi  qiyin  bo’lgan  mevali 
o’simliklarda qo’llaniladi. Olma, nok va ba’zi shaftolilar bir necha ming yillardan beri payvandlash 
yo’li bilan ko’paytirib kelinmoqda. Payvandlash usuli qimmatli mevali daraxtlarni payvandlashda, 
manzarali o’simlik formalarini saqlab qolishida muhim rol yo’naydi.  
Payvandlashning  metod  va  usullari  juda  ham  xilma  –  xildir.  Ulardan  keng  tarqalgani  va  amalda 
qo’planilayotganlari  quyidagilardir: 
1. Kurtaklar yordamida payvandlash. Bunda kurtak payvandtagning po’stlog’i ostiga o’tkaziladi. 
Kurtak  payvand  usulida  payvandlash  yozning  o’rtalarida  (iyul  oyning  oxirlari  va  avgustning 
boshlarida) o’tkaziladi. 
2. Qalamchalar yordamida payvandlash. Qalamchalar  yordamida payvandlashning  yuzdan ortiq 
usullari  ma’lum.  Payvandlash  uchun  kurtak  o’rnida  qalamcha  olinsa,  uni  qalamcha  payvand  deb 
ataladi. Payvandtagga qalamchalarni har xil ko’rinishida o’tkazish mumkin. Agarda payvandust va 
payvandtaglar yosh davida (1- 3 yoshlik) olinsa, ularning yo’g’onlagi bir xil bo’lishi kerak. Bunday 
payvandlash  kopulirovka  deb  ataladi.  Buning  uchun  payvandust  va  payvandustlar  quyidagicha 
tayyorlanadi.  Payvandust  2  –  4  kurtaklar  bilan  birga  olinib,  u  pastki  kurtak  ostidan  qiya  qilib 
kesiladi. Payvandtagni ham oxirgi kurtagi tepasidan qiya qilib kesilib, qirqilgan joylar bir – biriga 
biriktirib  maxsus  mumsimon  modda  surkalib,  bog’lab  qo’yiladi.  Kopulirovkaning  murakkabroq  
ko’rinishlari  ham  uchraydi.  Uni  til  yoki  egar  Payvand  dab  ataladi.  Bunda  ko’ndalang  yoriqlar 
qirqilib, ular bir – iriga to’g’rilab payvandlanadi. Payvandtag payvandustan yo’g’on bo’lsa, yorma 
yoki  iskana  payvand  usullaridan,  ya’ni  po’stloq  ostiga  qalamchani  kirgizib  qo’yish  va  boshqa 
usullardan foydalaniladi. 
3.  Yaqinlashtirish  yordamida  payvandlash.  Bunda  yonma  –  yon  ikki  daraxt  shoxlari 
yaqilashitirilib, ularning birikkan joylari kesiladi, bir – birlariga mustahkam biriktirib qo’yiladi.