O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

 
8 -машғулот. Ички секреция безларининг
тузилишини ўрганиш 
 
Машғулотнинг мақсади: Ички секреция безларининг тузилиши, 
жойлашиши, гормонлар ва уларнинг вазифалари тўғрисида тушунча ҳосил 
қилиш. 
Иш учун керакли жиҳозлар: Ички секреция безларининг организмда 
жойлашиши таблицаси, ҳар бир ички секреция безининг расми, диафильм. 
Назарий тушунча: Ички секреция безлари ўзида секрет чиқарувчи 
найлари бўлмаслиги билан ташқи секреция безларидан фарқ қилади. Улар 
одам организмининг турли жойларида ўрнашган бўлиб, функцияларига қараб 
жуда кўп қон томирлар билан таъминланган.
Ички секреция безларида ишланган секрет (гормон-грекча қўзғатувчи) 
бевосита қонга шимилади.Шунинг учун бундай безлар эндокрин безлари деб 
ҳам аталади. Гормонлар қонга, бошқа тўқима ва суюқликларга чиқарилиб, 
организмнинг барча аъзоларига ва тўқималарига тарқалади ҳамда тегишли 

---

123 
аъзо ва тўқималар ҳаётий жараёнларига таъсир қилиб, улар фаолиятини 
ўзгартиради. 
Эндокрин безларнинг барчаси функционал жиҳатдан бир-бири билан 
алоқадор. Уларнинг фаолияти нерв системаси билан ҳам бевосита алоқада 
амалга ошади яъни эндокрин безлари нерв системаси билан биргаликда 
организмдаги барча жараёнларнинг бошқарилишида иштирок этади.
Одамларда ички секреция безларига қуйидагилар киради: гипофиз, 
эпифиз, қалқонсимон без, қалқонсимон без олди бези, меъда ости безининг 
эндокрин қисми, буйрак усти безлари ва жинсий безлар (уруғдон, тухумдон) 
ва бошқалар. 
Гипофиз калла суягининг турк эгари соҳасида, мия асосидаги 
воронкасимон оёқчада осилиб турадиган, овал шаклдаги кичик (оғирлиги 0.3-
0.5 г.) без бўлиб, устки томондан бириктирувчи тўқимадан иборат капсула 
билан ўралган. Гипофиз олдинги, ўрта ва орқа бўлакчаларга бўлинади. 
Тахминан 70 % олдинги бўлагини, 20 % орқа ва 10% ўрта бўлагини ташкил 
этади. Гипофизнинг олдинги бўлаги дўмбоқ қисми ва оралиқ бўлаги без 
эпителийсидан ташкил топган, уларга биргаликда аденогипофиз номи 
берилган. Орқа бўлаги мия оёқчасига туташиб, нерв ҳужайраларидан ташкил 
топган бўлиб, уларга нейрогипофиз номи берилган.
Гипофизнинг 
олдинги 
бўлагидан 
6 
хил: 
соматотроп, 
адреноқортикотроп, тиреотроп, гонадотроп, лактотроп, лютеинловчи 
гормонлар ажралади.
Соматотроп 
гормони 
болалар 
ва 
ўсмирларнинг 
ўсишини, 
ривожланишини, организмда оқсиллар синтезланишини бошқаради.