|
Braziliya yassi tog‘ligi. Bu tabiiy geografik o‘lka Amazoniyaga nisbatan
ham kattaroq maydonni egallab, Janubiy Amerikaning sharqiy qismini asosini
tashkil etadi. U shimolda Amazonka pasttekislgi bilan janubi-g‘arbda Markaziy
pasttekisliklar bilan va sharqda Atlantika okeani bilan chegaralangan. YAssi
tog‘likning aksariyat qismi Braziliyaga, eng janubiy qismi Urugvayga, janubi-
g‘arbiy chekka qismi Paragvay va Argentinaga qaraydi. YAssi tog‘likning sharqiy
va janubi-sharkiy yon bag‘rlari Atlantika okeani sohilidan tik ko‘tarilgan. Uning
shimoliy yon bag‘ri Amazoniyaga va janubi-g‘arbiy yon bag‘ri La-Plata
pasttekisligiga kiyalanib tutashadi.
Braziliya yassi tog‘ligi Janubiy Amerika platformasining arxey va
proterazoy kristall va metamorfik jinslaridan tarkib topgan. Uning morfologik
tuzilishi xilma-xil shakllarga ega. Bu erda YAssi qir tekisliklar, tekis yuzali
platolar, uncha baland bo‘lmagan tog‘lar, serralar deb ataluvchi uzoq masofalarga
cho‘zilib yotgan past tog‘ tizmalari uchraydi. Bular Serra-dus-Paresis, Serra-de-
Ronnador, Serra-Darada, Serra-du-Espinyasu, Serra-Jeral, Serra-du-Mar kabi
tizmalar va Matu-Grosu, Borborema platolaridir. Serralarning kengligi 300-400 km
gacha boradi.
Braziliya yassi tog‘ligining ichkarisiga kirib borgan sari serralar asta-sekin
pasayib borib, yassi tog‘likning asosini tashkil etuvchi tekis yuzali baland platolar
bilan almashinadi. Uning markaziy qismi kristall jinslardan tarkib topgan tipik
peneplen. YAssi tog‘likning ichki rayonlari chekka qismlariga nisbatan ancha past,
o‘rtacha balandliga 500-600 m ni tashkil etadi, ba’zi joylardagina 1000 m dan
ortadi.
YAssi tog‘likning yuzasi daryo vodiylari bilan chuqur o‘yilgan. Serralar va
zinapoyasimon platolardan oqib tushadigan daryolarda ko‘plab sharsharalar,
ostonalar hosil bo‘lgan. SHulardan Parana daryosidagi Seti-Kedas, Urubupunga,
Monti-Altu, Iguasu, San-Fransisku daryosidagi Paulu-Afonsu va boshqa
sharsharalardir.
Braziliya yassi tog‘ligi foydali qazilmalarga nihoyatda boy YAssi
tog‘likning foydali qazilmalari Amazoniya qazilma boyliklaridan shu bilan farq
qiladiki, ular kristall va metamorfik tog‘ jinslaridan qazib olinadi. Kristall jinslar
orasida temir rudalari, marganets, rangdor metallar rudalarining katta konlari bor.
Er pusti yoriqlariga magmaning kirib qolishi natijasida olmos, oltin, uran rudalari
va xilma-xil kamyob metallar rudalari hosil bo‘lgan.
Braziliya yassi tog‘ligining iqlim sharoiti juda xilma-xil. Bunta sabab uning
hududini bir necha iqlim mintaqalarida joylashganligidadir. YAssi tog‘likning
katta qismi subekvatorial va tropik iqlim mintaqalariga to‘g‘ri keladi. Janubiy
qismi esa subtropik mintaqada yotadi. SHuning uchun bu o‘lkada harorat janubi-
g‘arbdan shimoli-sharqqa qarab o‘zgarib boradi. SHu yo‘nalishda yanvarning
o‘rtacha harorati 22°S dan 29°S gacha, iyulning o‘rtacha harorati 12°S dan 25°S
gacha oshib boradi. Haroratning sutkalik amplitudasi desi tog‘likning markazida
25°-30°Sni, shimoli-sharqida 40°-45°£ni tashkil etadi. Janubdan keladigan sovuq
havo massalari ta’siri natijasida harorat vaqti-vaqti bilan pasayib turadi. Hatto yoz
oydarida ham sovuq havo to‘lqini bostirib kirib kelgan paytlarda harorat 15°S
gacha pasayishi mumkin.
Tabiiy geografik o‘lkaning deyarli barcha hududi uchun nam va quruq fasl
xarakterli. Ammo bu fasllarning davomiyligi va atmosfera yog‘inlarining yillik
miqdori yassi tog‘likning xamma regionida bir xil emas. Masalan, tipik
subekvatorial iqlimli, nam va quruq fasllar yaqqol namayon bo‘lgan Braziliya
YAssi tog‘ligining markaziy qismida yillik yog‘in miqdori 1500-2000 mm ni
tashkil etadi. YOg‘ingarchilik asosan yozda to‘rt-besh oy davomida bo‘ladi.
Iqlimning kontinental o‘zgarishi sharqqa qarab borgan sari aniq kuzatiladi.
O‘lkaning shimoli-sharqiy qismida namgarchilik fasli atigi uch oy davom etib
yillik yog‘ingarchilik miqdori 200-400 mm gacha kamayadi. Braziliya yassi
tog‘ligining nam subtropik iqlimli janubi-sharqiy baland ko‘tarilgan yon bagrida va
qirg‘oq bo‘ylarida Atlantika okeanidan keladigan nam havo massalarining ushlab
qolinishi sababli yillik yog‘in miqdori 1500 mm dan 4500 mm gacha ko‘payadi.
YOg‘ingarchilik deyarli yil bo‘yi tez-tez takrorlanib turadi. Nam va quruq faslning
yaqqol ifodalanganligi, davomiyligi, atmosfera yog‘inlarining notekis
taqsimlanganligi yassi tog‘likning o‘simlik qoplamida, madaniy landshaftlarning
qiyofasida, daryolarning rejimida va ularning xarakterli xususiyatlarida o‘zining
aksini topgan.
Braziliya yassi tog‘ligining barcha daryolari yomg‘irdan to‘yinadi. SHu
sababli daryolar rejimida qishda suvning kamayishi va yozda to‘lib oqishi keskin
aks etgan. Faqat janubiy va janubi-sharqiy hududlardagi daryolar yil bo‘yi to‘lib
oqadi. Oqim Amazonka, Parada, San-Fransisku va boshqa daryolar havzalari
o‘rtasida taqsimlangan bo‘lib, ularning barchasi Atlantika okeaniga quyiladi.
Braziliya yassi tog‘ligining tuproq-o‘simlik qoplami iqlim sharoitiga
mutanosiblashgan holda o‘zgarib boradi. Ulkaning shimoli-g‘arbiy va shimoliy
rayonlarida podzollashgan laterit tuproqlar ustida sernam yashil tropik o‘rmonlar-
gileyalar rivojlangan. Undan janubrokda quruq faslda bargini to‘kuvchi o‘rmonlar
boshlanadi. YAssi tog‘likning markaziy qismida kserofit butazor savannalar, daryo
vodiylari bo‘ylab palma galereya o‘rmonlari cho‘zilgan. Qirg‘oqchil shimoli-
sharqiy platolardagi qizg‘ish-jigar rang, qizg‘ish-qo‘ng‘ir tuproqlar ustida chala
cho‘llarga xos kserofit sukkulent siyrak o‘rmonlar kaatingalar shakllangan. Janubi-
sharqdagi to‘siq vazifasini bajaruvchi tog‘lar podzollashgan laterit tuproqlar
qimmatbaho daraxtlar o‘sadigan qalin nam doimiy yashil tropik o‘rmonlar bilan
qoplangan. Subtropik iqlimli baland platolarda asosan Braziliya araukariyasidan
tashkil topgan o‘rmonlar o‘sadi. Ularning birinchi yarusida doimiy yashil
o‘simliklar keng tarqalgan. Bu o‘simliklar orasida paragvay choyi alohida ajralib
turadi. Tuproq qoplamida kizil va sariq tuproqlar ko‘pchilikni tashkil etadi. YAssi
tog‘likning eng janubiy qizg‘ish-qora tuproqli qismi o‘rmonsiz savannalar-kampos
limposlar bilan qoplangan. Siyrak o‘rmonlar va savannalarda qizil tumshuq, yolli
bo‘ri, qizil butu, mayda mazama bug‘usi, qalqondor, jayra, Nandu tuyaqushi,
tapirlar yashaydi.
YAssi tog‘likning o‘rmonlardan tozalangan joylarida agrolandshaftlar barpo
etilgan. O‘zlashtirilgan maydonlarda kofe, kakao, paxta, shakar kamish, maniok,
makkajo‘xori, lo‘viya va boshqa xil tropik ekinlar etishtiriladi. Gidroenergiya
zahiralariga boy bo‘lgan daryolarda elektr stansiyalar qurilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
