shimoli-sharqida, Orinoko daryosining chap sohilida, SHimoliy And tog‘lari,
Gviana yassi tog‘ligi va Guavyare daryosi oralig‘ida joylashgan. Lyanos Orinoko
And tog‘lari bilan Gviana yassi tog‘ligi oralig‘idagi tektonik bukilmada hosil
bo‘lgan pasttekislik. U janubi-g‘arbdan shimoli-sharqqa qarab 1000 km masofaga
cho‘zilgan, keng joylari 300-400 km ni tashkil etadi. Lyanos Orinokoning katta
qismi Venesuelaga va janubi-g‘arbiy kichikroq qismi Kolumbiyaga qaraydi.
Lyanos Orinokoning past kengliklarda joylashganligi haroratning yil
davomida yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. SHuning uchun ham harorat yil davomida
25°-28°S atrofida bo‘ladi. Ammo bu erda yillik harorat deyarli bir xil bo‘lishiga
qaramasdan atmosfera yog‘inlarining yil davomidagi taqsimotda keskin
seziladigan fasliy farqlar mavjud. Bunday farqlar quruqlik va namlik davrlari
bilan aniq ifodalangan. Har ikkala davrning mudsati va davomiyligi geogafik
kenglik bo‘ylab o‘zgarib boradi. Qurg‘oqchil vaqtida Orinoko savannalarida
organik hayot sukunatda bo‘lib, yomg‘ir davrining boshlanishi bilan mavsumiy
sokinlik keskin jonlanadi. Bunday mavsumiy holatlarninng davriy o‘zgarib turishi
savanna landshaftlarining taraqkdyotiga va ularning fasliy dinamikasiga kuchli
ta’sir etadi. Bu Orinoko pasttekisligi uchun xarakterli xususiyat hisoblanadi.
Lyanos Orinokoda yomg‘ir davri o‘rtacha apreldan oktyabrgacha, quruq
davr noyabrdan martgacha davom etadi. SHimolda janubiy rayonlarga nisbatap
qurg‘oqchil davr erta boshlanib kech tugaydi, yomg‘ir fasli atigi uch oy davom
etadi. Qurg‘oqchil davrning uzoq davom etishi shimoli-sharqiy passat
shamollarining shimoliy rayonlarga ertaroq kirib kelishi va ularni kechroq tark
etishi bilan bog‘liq. Janubga tomon yog‘ingarchilikni ekvatorial rejimga o‘tishi
munosabati bilan yomg‘ir davri bir muncha uzoqroq cho‘ziladi. Bunga sabab
aksincha, janubdan nam ekvatorial havo massalari kirib kelib, ularning hukmronlik
vaqti uzoq cho‘ziladi. Natijada shimolda yog‘ingarchilik miqdori 750-800 mm ni,
janubda 1000 mm ni, Meta daryosining o‘rta oqimida va undan janubroqda 1800
mm ni tashkil etadi. Atmosfera yog‘inlari asosan yoz oylarida tushadi. Qishda
deyarli yomg‘ir yog‘maydi. Yillik yog‘in miqdorining 3% qishning uch oyiga
to‘g‘ri keladi. SHuning uchun ham yog‘ingarchilikning fasliy xususiyatlarini
hisobga olib Venesuela va Kolumbiyaning mahalliy aholisi yomg‘irli yoz davrini
qish, qurg‘oqchil qish davrini esa yoz deb atashadi.
Lyanos Orinoko er yuzasining morfologik tuzilishiga ko‘ra ikki qismga
bo‘linadi. Janubdagi balandligi okean sathidan 100-150 m dan oshmaydigan
pastqam erlar Past Lyanos va shimoldagi balandligi 300-350 m atrofida bo‘lgan,
daryo vodiylari bilan kesilgan platosimon erlar Baland Lyanos deb ataladi. Past va
Baland Lyanoslar har qaysisi o‘ziga xos, tabiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Jumladan, Baland Lyanosda-qurg‘oqchil davr uzoq davom etadi, yog‘ingarchilik
nisbatan kam bo‘ladi, o‘simlik qoplamida kserofit siyrak o‘rmonlar va butazorli
savannalar ko‘pchilikni tashkil etadi. Past Lyanosda yomg‘ir fasli uzoq davom
etadi, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘ladi, qalin va baland o‘tli tipik savannalar
hukmronlik qiladi. YOmg‘ir faslida daryolar to‘lib toshib oqadi. Past Lyanosning
pastqam joylari suv tagida qolib bir necha o‘nlab kilometrga cho‘zilgan suv
havzasini hosil qiladi. Suv kamaygandan keyin ularning o‘rnida botqoqliklar
vujudga keladi.
Orinoko pasttekisligi tabiiy geografik o‘lkasi uchun palmaning ikki turi
xarakterli: quruq joylarda o‘sadigan kopernitsiya turi va nam botqoq hamda suv
bosadigan joylarda o‘sadigan mauritsiya turi. Janubga borgan sari daraxt
o‘simliklarning maydoni kengaya boradi. Janubda palmalardan tarkib toptan
o‘rmonlar polosasi daryo vodiylari bo‘ylab uzoq masofalarga cho‘zilgan.
Yilning qurg‘oqchil davriga kelib daryolarning rejimi keskin o‘zgarib, suv
sarfi minimal darajaga kamayadi, suv havzalari sayozlashib, ayrim joylari to‘liq
parlanib ketadi. Qurg‘oqchil davrda suv havzalarining qurib qolishiga shimoli-
sharqdan esadigan quruq passat shamollarining kuchli ta’sir etishidir. Bu davrda
daraxtlar bargini to‘kadi, savannada o‘sadigan o‘tlar qovjirab qoladi. Faqat
daryo vodiylaridagina o‘t va daraxt o‘simliklari O‘rta Osiyo cho‘llarini
kesib o‘tgan daryo vodiylaridagi
to‘qayzorlarga o‘xshab o‘zining yashil holatini
saqlab qoladi. O‘simliklar ichida qurg‘oqchil sharoitga moslashgan kaktuslarda va
sukkulent daraxtlar keskin biologik o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi.
Orinoko pasttekisligining tabiati va tabiiy resurslari kam
o‘zlashtirilganligi sababli hayvonot dunyosi yaxshi saqlanganligi va xilma-xilligi
bilan farq qiladi. Bu o‘lkada yirtqich hayvonlardan puma va yaguar keng tarqalgan.
Ular o‘txo‘r hayvonlar bilan oziqlanib tayrim paytlarda uy hayvonlariga ham
hujum qilib turadi. Daryo vodiylaridagi o‘rmonlarda, botqoqli erlarda tapirlar
yashaydi. Ochiq savannalarda chumolixo‘rlar va qalqondorlar uchraydi. Orinoko
havzasida boshqa hayvonlarga xavf tug‘diradigan va o‘zidan elektr toki
chiqaradigan ugra balig‘i yashaydi. U har qanday yirik hayvonni 300 voltli elektr
toki bilan urib karaxt qilib qo‘yishi mumkin.
Lyanos Orinoko hududida aholi siyrak joylashganligi va tog‘-kon sanoati
kam rivojlanganligi sababli landshaft komplekslarining deyarli barcha turlari
o‘zining bokiralik qiyofasini yaxshi saqlagan. Insonning xo‘jalik faoliyati tufayli
o‘zlashtirilgan erlar juda kam. Tog‘ va yassi tog‘lik etaklaridagi sug‘orilib
dehqonchilik qilinadigan erlarda makkajo‘xori, sholi, paxta va maniok etishtiriladi.
Banan plantatsiyalari ham barpo etilgan. Ayrim uchastkalarda yaylov
chorvachiligi, ayniqsa ekstensiv qoramolchilik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
