O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Kongo  botig‘i.  Kongo  botig‘i  tabiiy  geografik  o‘lkasi  Markaziy  Afrikada 

ekvatorning  har  ikkala  tomonida  joylashgan  va  Atlantika  okeani    qirg‘oqlaridan 

boshlanib,  SHarqiy  Afrika yassi  tog‘ligigacha  cho‘zilib boradi. Uning shimoliy 

chegarasi tahminan 5°

 

sh.k.  dan va janubiy chegarasi 10°

 

j.k. dan o‘tadi. Bu tabiiy 

geografik o‘lka K

OHGO 

havzasining o‘rta oqimidagi yassi botiqlikni va uni  o‘rab 

turgan    platosimon  balandliklarni  o‘z  ichiga  oladi.  Kongo  botig‘i  juda  katta 

 

qalinlikdagi   qadimgi  ko‘l   yotqiziqlari   va   hozirgi  davr   allyuvial yotqiziqlari  

bilan  to‘lgan.   Uning  relef  tuzilishi  botiq  yuzasidan tevarak-atrofga    qarab    

zinapoyasimon    shaklda    ko‘tarilib   boradi. Botiqning er yuzasi yassi tekis relef 

shakliga ega bulib, o‘rtacha balandligi 500 m dan oshmaydi. Uni tevarak-atrofdan 

o‘rab turgan yassi  tog‘liklar va platolarning eng baland joyi 2000 m gacha boradi. 

Botiqni shimol tomondan  o‘rab  turgan  baland platolar  Kongo havzasini  

Nil,  Niger  va  CHad  ko‘li  havzalaridan  ajratib turadi. Botiqning janubiy qismida 

joylashgan  Luanda  yassi  tog‘ligi  kenglik  bo‘ylab  cho‘zilib,  Kongo  va  Zambezi 

daryo havzalari o‘rtasida suvayirg‘ich vazifasini bajaradi.  SHarqda Kongo  botig‘i  

SHarqiy  Afrika yassi tog‘ligining  tik ko‘tarilgan yon bag‘ri bilan chegaralanga. 

G‘arbda  qirg‘oq  bo‘ylab      cho‘zilib      yotgan      balandliklar      botiqni      Atlantika   

sohilbo‘yi pasttekisliklaridan ajratib turadi. Kongo daryosi bu balandliklarni kesib   

o‘tib,   unlab   sharsharalarni   hosil   qilgan.   Kongoning   quyi oqimidagi barcha 

sharsharalar Livingston nomi bilan ataladi.      

Kongo      botig‘ini      o‘rab      turgan      balandliklar,      platolar      va    yassi 

tog‘liklarning zinapoyasimon ko‘tarilgan yon bag‘rlari daryo vodiylari va chuqur 

daralar  bilan  kuchli  parchalangan.  Baland  plato  va  yassi  tog‘liklar  tekislangan, 

---

ayrim joylarida cho‘qqilar va vulkan konuslari ko‘tarilib turadi. 

Kongo  botig‘i  qimmatbaho  foydali  qazilmalarga  juda  boy.  Botiqning 

atrofidagi  kristall  jinslardan  tashkil  topgan  balandliklar  va  yassi  platolarda  mis 

rudasi  qazib  olinadi.  Bu  erlarda  mis  rudasi  bilan  birgalikda  kalayi  ham  uchraydi. 

Kongo  havzasining  janubiy  qismida  dunyodagi  eng  yirik  uran  konlaridan  biri 

joylashgan.  Kadimiy  kristall  massivlarining  tarkibida  oltin  va  olmos  keng 

tarqalgan. Qazib olinadigan olmosning asosiy qismi botiqning janubiy rayonlariga 

tug‘ri keladi. Atlantika okeani qirg‘oqlarida neft va toshko‘mir konlari topilgan.  

Kongo  botig‘i  yil  bo‘yi  bir  me’yordagi  yuqori  haroratli  va  yog‘in    sochin 

ko‘p  buladigan  g‘abiiy  geografik  o‘lka  hisoblanadi.  Kongo  havzasining  tekislik 

qismi  uchun  yog‘ingarchilikning  tipik  ekvatorial  rejimi  harakterlidir.  Bu  erda 

o‘rtacha yillik yog‘ingarchilik miqdori 1500 mm dan ortadi. Lekin yog‘ingarchilik 

botiqning hamma hududida ham yil bo‘yi bir tekislikda yog‘avermaydi. Jumladan 

botiqning  shimoliy  yarim  sharda  joylashgan  qismiga  nisbatan  janubiy  yarim  

sharda  joylashgan  kattaroq  qismida  yog‘inning  bir  tekisda  taksimlanmaganligi 

yaqqolroq ifodalangan. Ayniqsa uning janubi-sharqiy rayonida qish oylarida quruq 

davr  vujudga  kelib,  yog‘ingarchilik  umuman  bulmaydi.  Dehqonchilik  uchun 

botiqning  yil  bo‘yi  yomg‘ir  yog‘adigan  sernam  markaziy  qismiga  nisbatan 

qo‘rg‘oqchil  davr  bo‘ladigan  janubi-sharqiy  rayonlari  juda qulay.  Xuddi shunday 

ekvatordan  janubroqdagi  Atlantika    okeani  sohilida  ham  Bengela  sovuq  oqimi 

tufayli yog‘ingarchilik miqdori ancha kamayadi. Kongo botig‘ining janubi-sharqiy 

rayonlariga  o‘xshash  bu  erda  ham  dehqonchilik  sun’iy    sug‘orish  yo‘li  bilan 

amalga oshiriladi.  

Kongo  botig‘idagi  barcha  daryolar  va  irmoqlar  yig‘indisi  Kongo  Daryo 

tizimini  tashkil  etadi  va  Atlantika  okeaniga  quyiladi.  Bu  daryo  juda  murakkab 

tarmoqli tizim bo‘lib, uning katta qismi janubiy yarim, sharda joylashgan.  Kongo 

daryosining  irmoqlari    botiq    atrofidagi  plato  va  baland  yassi  tog‘liklarning  yon 

bag‘rlarini  kesib  o‘tgan  joylarda  unlab  ostonalar  va  sharsharalar,  chuqur  va  tor 

vodiylar,  daralar  hosil  qilib  jushqin  oqadi.  Botikning  yassi  tekislik  qismida  esa 

daryolar  keng  vodiylar  hosil  qilib,  ularning  o‘zani  tekislik  yuzasini  chuqur 

ishlamagan, qirg‘oqlari past va juda sekin oqadi. Ayrim joylarda daryo o‘zanining 

kengligi 20 km gacha etadi. Maksimum yog‘ingarchilik davrida daryolarning suvi 

o‘zanlaridan va qirg‘oqlaridan toshib chiqib, katta masofadagi maydonlarni bosib 

ketadi.  Bir-biriga  yaqin  joylashgan  irmoqlar  toshqin  paytida  o‘zaro  tutashib, 

daryolar oralig‘idagi keng maydonlar suv tagida qoladi. 

Kongo botig‘ining markaziy qismida eng qadimgi qoldiqli ko‘llardan Tumba 

va  Mai-Ndombe  ko‘llari  bor.  Daryo  toshqini  paytida  ularning  ham  suv  sathi 

ko‘tarilib, yirik ichki suv havzalariga aylanadi. 

Kongo  botig‘i  yog‘ingarchilikning  ko‘pligi  va  relefning  tekisligi  tufayli 

botqoq  va  tropik  o‘rmon  landshaft  komplekslarining  keng  tarqalganligi  bilan 

Afrikaning  boshqa  tabiiy  geografik  o‘lkalaridan  keskin  farq  qiladi.  Suv 

bosmaydigan  katta  maydondagi  qadimgi  allyuvial  va  lateritli  tuproqlarda  nam 

ekvatorial  o‘rmonlar  yaxshi  rivojlangan.  Bu  o‘rmonlar  ekvatordan  shimol 

tomonda,  SHarqiy  Afrika  tog‘ligi  etaklarida  va  Atlantika  okeani  sohilida  keng 

polosa  bo‘lib  joylashgan.  Janubda  va  janubi-sharqda  esa  qo‘rg‘oqchil  fasl 

---

ko‘zatiladigan  joylarda  savannalar  uchraydi.  O‘lkaning  janubidagi  va  baland 

platolardagi savannalar qizil-qo‘ng‘ir tuproqlar ustida shakllangan. Ular ko‘pincha 

kesib  va  yondirib  yuborilgan  o‘rmonlar  o‘rnida  vujudga  kelgan.  Binobarin,  bu 

tipdagi  savannalar  kelib  chiqishiga  ko‘ra  ikkilamchi  harakterga  ega  bo‘lib, 

antropogen  savannalarni  tashkil  etadi.  O‘rmonlardan  tipik  savannalarga  o‘tish 

polosasida savannalar o‘rtasida bog‘ tipidagi daraxtzorlar u er-bu erda takrorlanib 

Yevropaning  o‘rmon-dasht  zonasiga  o‘xshash  o‘rmon-savanna  o‘tkinchi  zonasi 

hosil bo‘lgan. 

Kongo  havzasidagi  nam  ekvatorial  o‘rmonlarda  yog‘  beradigan  palmalar, 

seyba  va  muskat  daraxtlari,  mebellar  yasash  uchun  ishlatiladigan  qizil  daraxt, 

kauchuk  olinadigan  daraxtlar  o‘sadi.  Bu  o‘rmonlarda  pigmeylar  yashaydi.  Ular 

ovchilik,  ozuqa  uchun  o‘simliklar  va  mevalarni,  yovvoyi  asalni  yig‘ish  bilan 

shug‘ullanadilar.  Pigmeylar  yarim  kuchmanchi  hayot  kechiradilar.  Hayvonlarni 

oddiy  usul    nayza  va  yoy  bilan  ovlaydilar.  Suv  bosadigan  botqoqliklarda,  ko‘l 

atroflarida  va  Kongo  daryo  tizimining  vodiylaridagi  botqoqlangan  erlarda  baland 

bo‘yli qalin botqoq o‘simliklari o‘sadi. Ular orasida papiruslar ko‘pchilikni tashkil 

etadi. 

Nam  ekvatorial  o‘rmonlar  hayvonot  olamiga  juda  boy.  Maymunlarning 

gorilla,  shimpanze,  gveretsa  va  boshqa  turlari  yashaydi.  Eng  yirik  hayvonlardan 

fillar uchraydi. Qo‘rqoq okaplar qalin changalzorlarni o‘ziga boshpana qilib olgan. 

O‘rmonlarda  daraxt  damanlari  va  yovvoyi  chuchqalar  ham  bor.  Daryo  va  ko‘l 

bo‘ylarida  begemotlar,  timsohlar  yashaydi.  Kongo  botig‘ida  bulardan  tashqari 

qushlar,  sudralib  yuruvchilar  va  hasharotlar  faunasi  keng  tarqalgan.  Afrikaning 

nam ekvatorial o‘rmonlari uchun setse pashshasi harakterli. U eng sernam joylarda, 

daryo va ko‘llar atrofida yashab, juda tez ko‘payadi.